7-njy tema. ÝÖnekeý SÖzlemleriň GÖRNÜŞleri. Doly sözlemler meyilnam a: Doly sözlemler we olaryň görnüşleri

7-NJY TEMA. ÝÖNEKEÝ SÖZLEMLERIŇ GÖRNÜŞLERI. DOLY SÖZLEMLER

M E Y I L N A M A:
1. Doly sözlemler we olaryň görnüşleri
2. Eýesiz, eýesi näbelli we at sözlemleri


1. Doly sözlemler we olaryň görnüşleri
Türkmen dilindäki ýönekeý sözlemleriň hemmesi bir meňzeş bolman, olar özleriniň gurluşlary, baş agzalarynyň formalary taýyndan bir-birinden tapawutlanýarlar.
Meselem:
Artygyň ýürekden joşup çykan sözi Aşyry gowşatdy.
- Göter!
- Kim öň başlamaşak!
Bulardan görnüşi ýaly ýokardaky sözlemler özleriniň gurluşlary, sözlem agzalarynyň öz içinde bolup-bolmazlygy, habarynyň formalary we şuňa meňzeşler taýyndan bir-birinden tapawutlanýarlar. Şu tarapdan türkmen dilindäki ýönekeý sözlemleri aşakdaky ýaly görkezmek mümkin.
1.Doly sözlemler
Sözlemiň özüne gerek bolan agzalary erli-erinde bolup, daşda başga bir sözüň galdyrylandygy duýalmaýan sözlemlere duş gelinýär. Mysal üçin, «Päk aklaga hiç wagtda hapalyk ýokmaz» (H. Derýaew, Ykbal). «Kasym ýylgyrdy» (B. Setäkow, Doganlar) dien sözlemleriň agzalary öz içinde bolup, olara degişli sözüň galdyrylanlygy esasan duýalmaýar. Buh ili sözlemler hem özüniň gurluşy boýança ýygnak we ýaýraň ýönekeý sözlemler diÝen toparlara bölünýärler.
1. Ýygnak ýönekeý sözlem Diňe baş agzalardan emele gelen sözlemlere ýygnak ýönekeý sözlemler diýilýär.
Meselem:
Derweze jygyldady.
Jahan ýagtylypdy.
2) Ýaýraň ýönekeý sözlem. Öz içinde baş agzalardan başga-da degişli aýyklaýjy agzalary bolan sözlemlere ýaýraň ýönekeý sözlem diýilýär.
Meselem: Ýygymçylaryň bary Nepes bilen bäsdeşdiler.
Ýazyň ilki aýlarynda howa sagatsaýyn üýtgeýärdi. We ş.m.
Türkmen dilinde doly sözlemler bilen eýeli sözlemler birnäçe ýagdaýda bir-birine deň gelýär. Ýöne eýeli sözlemleriň ençeme formasy doly däl sözlemlere-de girýär. Mysal üçin, habary ýa aýyrgyjy ýa-da doldurgyjy galdyrylan doly däl sözlemleriň hem eýesi bolýar. Şoňa görä-de eýeli sözlemleriň köp formasy doly sözlemleriň köp formasy doly sözlemleriň içine girýän bolsa, birnäçesi doly däl sözlemlere degişli. Şonuň üçin-de eýeli sözlemler özbaşdak bölüm hökmünde görke-zilmedi.
Doly sözlemleriň habary işliklerden we isimlerden bolup biler. Şoňa görä-de olaryň haýsy sözlerden we nähili formalarda gelişleri «habar» dien bölümde görkezilmedi.