7-mavzu. Tarixiy jarayonda jamiyatning madaniy va ma’naviy qadriyatlari. Jamiyat va tarix falsafasi. Reja

Inson o’z tarixini o’zi yaratadi, undagi muammolarni keltirib chiqaruvchi 

ham, hal qiluvchisi ham insonning o’zidir. 

qadimgi falsafa tarixi, A.F.Losevning fikricha, abadiy tashkil topuvchi, abadiy 

qaytish,  davriy  bo’ladigan  dunyo  ongini  (Geraklit)  ruhning  davomiyligi  va 

ruhiyatning  namoyon  bo’lishi  (Platon)  shaklida  ifodalagan.  Yunonlar  tarixning 

davomiyligini bilib, fojiali hollarni ham ko’rsatishgan.  

Tarixning fojiasi universal xarakterga ega emas. Tarixning oxiri yo’q.  

Biroq,  qadimgi  yahudiylar  ta’limotiga  ko’ra,  tarix  tugaydi,  uning  oxiri  bor 

deyilgan. Tarixning oxiri borligi to’g’risidagi ta’limot esxologiya deb ataladi. 

Barcha  dinlarda  inson  olloh  tomondan  yaratilgani  va  insoniyat  tarixi  ilohiy 

ifodaning  sistematik  reallashuvi  ekanligi  aytiladi  (Avgustin).  Esxologiya 

konsepsiyasi  providensial  (taqdir,  ilohiy  reja  demakdir)  ta’limot  bilan 

uyg’unlashtiriladi. 

Bu  konsepsiyaga  Gegelning  tarix  falsafasi  ham  mos  keladi.  Gegel,  yuqorida 

aytilganidek, tarixni tasodifiy, tartibsiz hodisa emas, balki ichki qonuniyat asosida 

rivojlanuvchi  jarayon,  deb  qaradi.  Biroq  u  tarixni  bir  chiziqda,  bir  yo’nalishda 

olg’a qarab ketuvchi jarayon, deb tushundi. Uningcha, tarixiy taraqqiyot o’zining 

olg’a  qarab  taraqqiy  etishini  ta’minlaydi.  Natijada  o’zining  oxirgi  maqsadiga 

erishadi. Fojialar, tarixiy iztiroblar, o’lish va adoyilikdagi azoblar, urushlar va shu 

kabi  dramatik,  tragedik  hodisalar,  Gegel  fikriga  ko’ra,  tarixiy  taqdirning 

reallashuv  taraqqiyoti  bo’lib,  uning  umumiy  yo’nalishini,  kelajagini 

o’zgartirmaydi.