7-mavzu. Metallarning umumiy xossalari

Zideman Frans qonuniga muvofiq metallarda issiqlik o‘tkazuvchanlikning elektr o‘tkazuvchanlikka nisbati doimiy kattalik bo‘ladi va metall tabiatiga bog‘liq emas.
Elektr o‘tkazuvchanliklari bo‘yicha metallar: Ag, Cu, Au, Cr, Al, Mg, Fe …qatorida kamayib boradi.
Metallarning elektr o‘tkazuvchanligiga qo‘shimcha komponentlarning bo‘lishi kuchli ta’sir qiladi. Masalan, alyuminiy tarkibida 0,04% Fe bo‘lsa, alyuminiyning elektr o‘tkazuvchanligi 10% ga, agar 0,08% Fe bo‘lsa, elektr o‘tkazuvchanlik keskin kamayadi.
Issiqlik o‘tkazuvchanliklari bo‘yicha metallar quyidagicha kamayib boradi:
Ag, Cu, Au, Zn, Ni, Fe, Pt, Hg …
Metallar orqali issiqlik o‘tishida ham elektronlar ishtirok etadi. Ular kristall panjara ichida harakatlanib issiqlik energiyasini metallning issiq qismidan sovuq qismiga o‘tkazadi.
Metallar o‘ziga xos yaltiroq bolg‘alanuvchan ulardan juda ingichka sim qilib cho‘zish mumkin yoki juda yupqa plastinka olish mumkin. Masalan: 1 g Au dan 300 metrgacha etadigan juda ingichka sim olish mumkin yoki 1 kg Au dan 530 m² plyonka olinadi. Quyosh nurida bu plyonka yashil rangda tovlanadi va boshqa metallardan nur o‘tkazadigan plyonkalar olib bo‘lmaydi.
Ko‘pchilik metallar yorug‘likning hamma to‘lqin uzunlikdagi spektrlarini deyarli to‘liq qaytaradilar, buning natijasida ular oq yoki kulrangda bo‘ladi. Faqat ikkita metall mis va oltin muvofiq holda yashil va havoranglarni yutadi (boshqa to‘lqin uzunlikdagi nurlarga nisbatan ) shuning uchun mis-qizil, oltin esa sariq rangda bo‘ladi.
Davriy jadvalda metalmaslar bilan metallar orasida joylashgan ayrim elementlar, masalan: B, Si, Ge, As, Sb, Se va Te lar xarakterli metallik yaltiroqlikka ega, biroq ularning kristallik strukturalari metallarnikidan farq qiladi (yarim metallar). Ularning hammasi yarim o‘tkazgichlardir. Ularning elektr o‘tkazuvchanliklari elektronlardan faqat bir qismi harakatlanishi hisobiga yuzaga keladi.
Metallar turli xil xossalariga asoslanib klassifikatsiyalanadilar.
Masalan, metallar zichliklariga ko‘ra shartli ravishda 2 guruhga bo‘linadilar:
zichligi 5 dan kam <5g/sm³ bo‘lganlari engil metallar.
zichligi 5 dan yuqori >5g/sm³ bo‘lganlari og‘ir metallar.
Eng engil metall litiydir ( =0,53g/sm³ ) va eng og‘ir metall osmiydir ( =22,6 g/sm³ ) u suvdan 22,6 marta og‘ir. Suyuqlanish temperaturalariga qarab oson suyuqlanuvchan va qiyin suyuqlanuvchan metallarga bo‘linadilar. t_c<1000⁰C bo‘lsa oson suyuqlanuvchan, t_c >1000⁰C bo‘lsa qiyin suyuklanuvchan deyiladi.
Odatdagi sharoitda (20⁰S) simob suyuqlikdir. Eng oson suyuqlanuvchan metallarga seziy (t_s=28⁰S) va galliy (t_s=30⁰S) lar kiradi. Uncha yuqori suyuqlanish (100⁰S gacha) temperaturasiga ega bo‘lmagan metallar natriy, kaliy, rubidiy va seziylardir. Eng qiyin suyuqlanuvchan metall volframdir (t_s=3410⁰S). Eng qattiq metall xromdir, eng yumshoq metallar Na, K, Rb va Cs lar bo‘lib ular pichoq bilan oson kesiladi, qo‘lda oson eziladi.
Texnikada metallar 2 gruppaga: qora va rangli metallarga bo‘linadi, metallarning texnik klassifikatsiyalari quyidagi jadvalda keltirilgan.

Qora metallar