7-mavzu. Kreditning zarurligini, mohiyati va funksiyalari. Reja

B_k O_kz I_k ... V_r ... Q_k F_ks
B_k – kreditning berilishi;
O_kz – kreditning qarz oluvchi tomonidan vaqtinchalik ehtiyojlarini qondirish uchun olinishi;
I_k – kreditning ishlatilishi qarz oluvchining kreditni nima maqsadda olganligi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi;
V_r – qarz oluvchining xo‘jaligida qarzga olingan qiymat aylanmasi tugallanishini resurslarning aylanmadan chiqarilishini ifodalaydi;
Q_k – kreditni qaytarish;
F_ks – vaqtinchalik berilgan qiymatni kreditor qo‘liga qaytib kelishi (% bilan).

Har qanday iqtisodiy kategoriya o‘zining funksiyalariga ega bo‘lgani kabi kredit ham o‘zining bir qator funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va ahamiyati bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi ⁶. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyati konkret ravishda namoyon bo‘lishidir. Kreditni tahlil qilishda, funksiya, uning mohiyati va ahamiyati o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘in sifatida ko‘rib chiqiladi.

Kreditning funksiyalari haqida olimlar o‘rtasida yagona izchillik yo‘q.
I. Lavrushinning fikricha, kreditning funksiyalarini tahlil qilishda ikkita echilmagan muammo mavjud:
1. Funksiyani tushunishning uslubiy asoslari.
2. Funksiyalarning tarkibi va strukturasi.
Kreditning tarkibiy qismidan kelib chiqqan holda unga quyidagi munosabatlarga xos funksiyalar taalluqli:
a) kreditorning qarz oluvchi va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati orqali;
b) qarz oluvchining kreditor va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati orqali;
v) qarzga beriluvchi qiymat bilan kreditor va qarz oluvchining munosabati orqali.

3. Kreditning prinsiplari.Kreditning zarurligini
belgilovchi omillar.
Kredit munosabatlari iktisodiyotda mavjud anik uslubiy asoslarga tayanadi. Uning asosiy elementlari bo‘lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma’lum tamoyillar asosida olib boriladi. Bu tamoyillar kredit rivojlanishining birinchi boskichida ko‘zga tashlangan edi. Keyinchalik esa ular umumdavlat va xalkaro kredit konunchiligida yakkol uz aksini topdi. Iktisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega. Bular kreditning qaytarib berishliligi, kreditning muddatliligi, kreditning ta’minlanganligi, maqsadliligi va to‘lovlilik tamoyillaridir.
Kreditning qaytarib berishlilik tamoyili. Bu tamoyil kreditning mustakil iktisodiy kategoriya ekanligi shartidir, kaytib berishlik kreditning umumiy belgisi hisoblanadi, kaytib berishlilik o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi: u moddiy jarayonlarga, qiymatning aylanishini tugashiga asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi – bu qaytarib berishi emas, fakat qaytarib berish uchun zamin tayyorlashdir. Kreditni qaytarish aylanishdan chikkan mablag‘lar qarz oluvchiga pul mablag‘larining qaytarish imkoniyatini bergan taqdirda qaytariladi, qaytarib berishlilik ikki yoklama jarayonni ifoda etadi, u kreditor uchun xam, qarz oluvchi uchun xam bir xil darajada muximdir.
Qiymatni qaytaruvchi xarakatida xukukiy tomoni xam muximdir. Muayyan bir muddatga beriladigan kiymatga egalik xukuki kreditordan qarz oluvchiga o‘tmaydi.
Qarzga beriladigan kiymat fakat muayyan bir muddatgina o‘z egasi qo‘lidan uzoqlashadi, lekin egasini o‘zgartirmaydi.
Bo‘sh turgan resurslarni akkumulyasiya qiluvchi banklar bu resurslardan o‘z resurslari sifatida foydalana olmaydi. Bank qarzga beruvchi mablag‘ning egasi bo‘lib korxona, tashkilot, alohida shaxslar xisoblanadi.
Qaytarib berishlilik obyektiv belgi xisoblanadi. Kreditni qaytarib berishlilik tomoni uni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu jumladan, moliyadan farq qilish imkonini beradi.
Kreditdan samarali foydalanish asosidagi qaytarib berishlilik – butun bank faoliyatining markaziy punkti hisoblanadi. Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. SHu yo‘l bilan banklar kredit resurslarining qayta tiklanishini ta’minlaydilar. Sobiq ittifok davrida markazlashgan rejali iktisodiyot sharoitida kreditlashning «qaytarilmagan ssuda» deb ataladigan norasmiy tushunchasi bor edi. Kreditlashning bu shakli xalq xo‘jaligining ko‘p tarmoklarida ayniksa qishloq xo‘jaligi soxasida keng tarqalgan edi. Kredit davlat banki tomonidan qarz oluvchining moliyaviy ahvolini hisobga olmagan holda berilar edi. O‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra qaytarilmaydigan ssudalar byudjet subsidiyalarini qo‘shimcha shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Bozor iktisodiyoti sharoitida «qaytarilmas kredit» tushunchasi bozor iktisodiyoti tamoyillariga yot bo‘lib bunday kreditning amaliyotda bo‘lishi iktisodiyot uchun juda xavfli hisoblanadi.
Kreditning muddatliligi. Bu tamoyil kredit beruvchidan olingan kreditni o‘z vaqtida qaytarib berish muddatini, ya’ni kreditning qanday muddatga berilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda shu muddatlilik tamoyiliga ko‘ra uzoq va qisqa muddatli kreditlarga bo‘linadi.
Kreditning muddatlilik tamoyili qarzdor uchun qulay bo‘lgan har qanday vaqtda emas, balki kredit bitimida ko‘rsatilgan ma’lum muddatda kreditni qaytarilishi zarur ekanligini bildiradi. Kreditning muddatliligi har ikkala tomon, kreditor va qarz oluvchi uchun muhimdir. Agar kreditor foizni bilan o‘z vaqtida qaytarib olsa, uni egasiga qaytarish yoki yana kreditga berish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Qarz oluvchi kreditni samarali ishlatib, uni o‘z vaqtida kreditorga qaytarish va shu bilan shartnomadagi jazo choralaridan qutulishidan manfaatdor. Kreditning muddati bo‘yicha kredit shartnomada ko‘rsatilgan shartlarning buzilishi natijasida qarz beruvchi qarz oluvchiga iqtisodiy choralar (jarimalar shaklida, kredit bo‘yicha foiz darajasini oshirish, kreditni muddatini qisqartirish va boshqa) ni qo‘llash mumkin.
Kreditning ta’minlanganligi. Bu ta’moyil yordamida xalk xo‘jaligining rivojlanishida qiymat va moddiy ishlab chiqarish o‘rtasida bo‘lishi zarur bo‘lgan proporsiyalarning bir meyorda bo‘lishi ta’minlanadi. Bu tamoyilning asosiy moxiyati shundaki, bunda xo‘jalik aylanishida ishtirok etuvchi bank mablag‘larining xar bir so‘miga muayyan boyliklarning bir so‘mi qarama-qarshi turishi kerak. Banklar tomonidan xalq xo‘jaligi tarmoqlariga berilgan kreditlar to‘liq tovar moddiy boyliklari va ma’lum xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, kreditning ta’minlanganlik ta’moyili qarz oluvchi o‘ziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini ximoya qilishni ta’minlaydi va o‘zining amaliy aksini kreditni biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiktisodiyot barqarorlikka erishish davrida ayniqsa muhimdir.
Kreditning to‘lovlilik tamoyili. Bu tamoyil aylanma fondlarning doiraviy aylanishini, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini ta’minlovchi to‘lov resurslari summasini avanslashtirish zaruriyatidan kelib chiqadi.
Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag‘lari uchun kreditorga foiz shaklida to‘lovni o‘tkazadilar. Kreditning to‘lovligi uni to‘liq summada o‘z egasiga qaytarilishinigina emas, shu bilan kredit uchun foiz shaklidagi to‘lov bilan qaytarilishini ifodalaydi. Demak, kreditor o‘z mablag‘larini xech vaqt o‘z xajmida qaytarib olish sharti bilan bermaydi, bunda u mablag‘ni qarzga berganligi uchun muayyan to‘lov talab kiladi. (foizsiz imtiyozli kreditlar bundan mustasno).
Kreditning to‘lovliligi nafakat banklar faoliyatining maqsadiga, balki korxonalarning bevosita foydasiga bog‘lik bo‘ladi va ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kredit uchun xaq to‘lashning iqtisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi qo‘shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo‘ladi.
Kreditning maqsadliligi. Bu tamoyilning moxiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar anik bir maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Kreditning qaysi maqsadga yo‘naltirilganligi, masalan, tovar moddiy boyliklar sotib olishga yoki biror ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga va xakozo anik biror obyektga maqsadli yunaltirilganligi korxona bilan bank o‘rtasida tuziladigan kredit shartnomada ko‘rsatilgan bo‘ladi. Korxona olgan kreditini faqatgina kredit shartnomada ko‘rsatilgan ishni bajarishga sarflashi kerak.
Bunda kredit muayyan, anik obyektga: ishlab chiqarish xarajatlariga, ishlab chiqarish zaxiralariga, tayyor maxsulotga, jo‘natilgan tovarlarga, xisob-kitob xujjatlariga va xakozolarga beriladi.
YUqorida keltirilgan tamoyillar kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida mavjud bo‘lishi va xarakat qilishining muxim tomonlarini o‘zida ifodalaydi. Kreditning samaradorligini ta’minlash maqsadida g‘arb mamlakatlari amaliyotida kreditlashning biz uchun yangi qoidasi qo‘llaniladi. Bu qoida kreditlashda «5 «S» lar koidasi» deb yuritiladi.

Nazorat uchun savollar:

1.Kredit iqtisodiy kategoriyasini, kreditning zarurligini belgilovchi omillarni yoritib bering?
2.Kreditning mohiyatini, kreditning funksiyalarini, “Kredit” tushunchasining mazmunini ochib bering?
3.Kreditning prinsiplarini, kreditning zarurligini belgilovchi omillarni tushuntirib bering?
4.Kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishini izohlab bering?
5. Aholining kreditga bo‘lgan talabining paydo bo‘lishini, davlatning kredit resurslariga bo‘lgan talabining paydo bo‘lishi va kreditning shakllarini yoritib bering?
6. Kredit qonunlarining zarurligi va obyektivligini tushuntirib bering?
7.Kreditning xarakterli va xususiyatli belgilarini ochib bering?
8. Kreditning qayta taqsimlash va muomala vositalarini yaratish funksiyasini yoriting?