7-Mavzu. Kreditga layoqatlik tahlili

Qoplash koeffitsienti

Balansning qoplash koeffitsienti (KK) joriy aktivlardan (JA) kelgusi davr xarajatlari(KDX), kechiktirilgan xarajatlar(KX) va muddati o‘tgan debitor qarzdorliklar(MO‘DQ) ayirmasining joriy mabjuriyatlarga nisbati sifatida hisoblanadi.

QK=JA-KDX-KX-MUDQ/JM

Agar likvidli aktivlar qisqa muddatli majburiyatlardan kamida ikki marta ortiq bo‘lsa xo‘jalik sub’ektining moliyaviy holatini yaxshi deb hisoblash mumkin. Bu mezon (kriteriy)ning eng yuqori chegarasidir. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt qisqa muddatli majburiyatlari miqdoriga teng likvidli aktivlarga ega bo‘lganda bu mezon (kriteriy)ning eng quyi chegarasi deb qabul qilinadi.

-jadval
259

Qoplash koeffitsentining alohida olingan tijorat aksionerlik “O‘zsanaotqurilish” bankida belgilangan normalari

№		Mezon (kriteriy)ning chegarasi	Ball
1		Qk> 2			12
2		2 >Qk > 1			8
3		1> Qk > 0,5			3
4	Qq < 0,5 dan kichik			0

-jadval

O‘zbekiston temir yo‘llari AJning qoplash koeffitsentining tahlili

Ko‘rsatkichlar			Davr boshi	Davr oxiri	Farqi
Joriy aktivlar			2 978 372 713	11 683 693 105	8 705 320 392
Kelgusi davr xarajatlari			1 366 091 169	8 441 062 224	7 074 971 055
Kechiktirilgan xarajatlar			-	-
Muddati	o‘tgan	debitorlik	-	-
majburiyatlari
Joriy majburiyatlar			776 820 046	1 848 646 840	1 071 826 794
Qoplash koeffitsenti			2.075	1.754	0.321

Xulosa: qoplash koeffitsenti davr boshiga 2.075ni davr oxiriga kelib 1.754 ni tashkil qilgan. Mutlaq o‘zgarishi 0.321 ga teng bo‘lgan. Qoplov koeffitsentini davr boshida 12 ball bilan davr oxiriga 8 ball bilan baholash mumkin.

2. Likvidlilik koeffitsienti.

Likvidlik bu (lotin tilidagi liquidite so‘zidan olingan bo‘lib-suyuq, oquvchan ma’nolarini bildiradi) korxona asosiy yoki aylanma kapitalini tez va oson sota olishi, bank likvidliligi esa bankning naqd mablag‘larga bo‘lgan ehtiyoji bo‘yicha o‘zining majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq qoplay olishidir.

Likvidlik bu aktivlar va qimmatliklarni sotish darajasining tezligi va ularning naqd pulga aylanishi, to‘lovga qobiliyat esa ehtiyojni qoplash va zarur buyumlarni sotib olish uchun etarli pul mablag‘lariga ega bo‘lishdir.

Likvidlilik koeffitsienti xo‘jalik sub’ektining to‘lov qobiliyati ancha tezligini ko‘rsatadi, bunda joriy majburiyatlar eng likvidli aktivlar (naqd pulga aylantirish muayyan vaqt talab qiladigan tovar-moddiy boyliklardan tashqari) bilan qoplanishi mumkin.

Likvidlilik koeffitsienti pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar va hisobvarag‘i bo‘yicha olinadigan mablag‘lar (muddati o‘tganidan tashqari) summasining joriy majburiyatlarga nisbati orqali topiladi. Bunda tovar-moddiy zahiralar emas to‘lov mablag‘lari qatoriga kiritilmaydi. YA’ni, haqiqiy likvid aktivlar hisobga olinadi.

LK=PM+KMI+DQ-MO‘DQ/JM

Likvidlilik koeffitsienti (LK) pul mablag‘lari(PM), qisqa muddatli investitsiyalar(QMI), debitorlik qarzlari(DQ) va muddati o‘tgan debitor
260
qarzdorliklar(MO‘DQ) ayirmasining joriy mabjuriyatlarga(JM) nisbati sifatida hisoblanadi.

№	Mezon (kriteriy)ning chegarasi		Ball
1		LK>1,5		15
2		1,5>LK > 1	10
3		1> LK> 0,5		3
4		LK < 0,5 dan kichik	0

3. rasm. Korxonaning kreditga layoqatliligiga likvidlilik koeffitsienti

orqali baholash

-jadval

O‘zbekiston temir yo‘llari AJning likvidlilik koeffitsentining tahlili

Ko‘rsatkichlar			Davr boshi	Davr oxiri	Farqi
Pul mablag‘lari			171 917 383	468 669 767	296 752 384
Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar			117 495 315	160 480 738	42 985 423
Debitorlik majburiyatlari			503 338 335	1 566 042 404	1 062 704 069
Muddati	o‘tgan	debitorlik	-	-	-
majburiyatlari
Joriy majburiyatlar			776 820 046	1 848 646 840	1 071 826 794
Likvidlilik koeffitsenti			1.020	1.187	0.167

Xulosa: likvidlilik koeffitsenti davr boshiga 1.020 ni davr oxiriga kelib

1.187 ni tashkil qilgan. Mutlaq o‘zgarishi 0.167 ga teng bo‘lgan. Qoplov koeffitsentini davr boshiga ham, davr oxiriga ham 10 ball bilan baholash mumkin.

3. Mustaqillik koeffitsienti

Mustaqillik koeffitsienti (MK) xususiy kapitalni (XK) korxona balansi passivlari umumiy yakuniga (BJ) bo‘lish yo‘li bilan hisoblanadi va korxona mablag‘larning qarzga olinadigan manbalaridan mustaqilligini aks ettiradi.

MK=XK/BJ

Ushbu ko‘rsatkichning qiymati 30% dan kam bo‘lmasligi zarur. Aylanma mablag‘larning aylanuvchanligi yuqoriligida va xo‘jalik organi faoliyatining xarakteriga bog‘liq holda ushbu ko‘rsatkichning yo‘l qo‘yiladigan darajasi birmuncha pastroq bo‘lishi mumkin.

Agar ushbu koeffitsient 15% dan past bo‘lsa kredit tavakkali eng yuqori deb hisoblanadi.

№	Mezon (kriteriy)ning chegarasi	Ball
1	MK>60%	12
2	60%>MK >30%	8
3	30%> MK >15%	3
4	MK < 15% dan kichik	0

3. rasm. Korxonaning kreditga layoqatliligini mustaqillik koeffitsienti

orqali baholash
261

-jadval

O‘zbekiston temir yo‘llari AJning mustaqillik koeffitsentining tahlili

Ko‘rsatkichlar	Davr boshi	Davr oxiri	Farqi
Xususiy kapital	7 745 794 466	10 124 233 076	2 378 438 610
Balans jami	13 198 104 658	24 276 893 065	11 078 788 407
Mustaqillik koeffitsenti	0.586	0.417	-0.169

Xulosa: Mustaqillik koeffitsenti davr boshiga 0.586 ga, davr oxiriga 0.417 ga teng bo‘lgan. Mutlaq o‘zgarishi -0.169 ga teng bo‘lgan. Moliyaviy mustaqillik koeffitsentini 8 ball bilan baholash mumkin.

Agar kreditni to‘lay olish qobiliyatining yuqoridagi uchta ko‘rsatkichi hisoblab chiqilgandan keyin natijalar yig‘indisi 9 balldan kamni tashkil etsa, bunday korxonaga kredit berilmaydi.

Agar ballar summasi 9 dan 19 ballgacha bo‘lsa, bunday korxona kreditni to‘lay olmaydigan hisoblanadi va faqat alohida hollardagina yuqori likvidli aktivlar bilan ta’minlangan holda kredit berilishi mumkin.

Hatto mustaqillik koeffitsienti yuqori bo‘lgan hollarda ham korxona xususiy mablag‘larining anchagina qismi uzoq muddatli aktivlarga qo‘yilgan bo‘lishi va aylanma aktivlar-moddiy zahiralar va ishlab chiqarish xarajatlarini shakllantirishda etarli darajada qatnasha olmasligi mumkin. SHuning uchun korxonaning kreditga layoqatliligini baholashda uning o‘z aylanma mablag‘lari mavjudligi (O‘AMM)ni ham ko‘rib chiqish zarur.

O‘AMM=(XK+UMKQ) – UMA

Bu erda:

XK-xususiy kapital;

UMKQ-uzoq muddatli kredit va qarzlar UMA-uzoq muddatli aktivlar

-jadval

O‘zbekiston temir yo‘llari AJning

o‘z oborot mablag‘lari naqdligi tahlili

Ko‘rsatkichlar	Davr boshi	Davr oxiri	Farqi
Xususiy kapital (O‘z mablag‘lari	7 745 794 466	10 124 233 076	2 378 438 610
manbasi)
Uzoq muddatli kreditlar va qarzlar	4 675 490 146	12 304 013 149	7 628 523 003
Uzoq muddatli aktivlar	10 219 731 945	12 593 199 960	2 373 468 015
O‘z oborot mablag‘lari naqdligi	2 201 552 667	9 835 046 265	7 633 493 598

Xulosa: O‘z oborot mablag‘lari naqdligi o‘tgan yilga nisbatan 7 633 493 598 ming so‘mga ortgan. Bu o‘zgarish xususiy kapital summasining 2 378 438 610 ming so‘mga ortishi va uzoq muddatli kreditlarning summasining keskin ravishda ya’ni 7 628 523 003 ming so‘mga ortishi hisobiga ro‘y bergan. Korxona kreditga layoqatligikni baholashda taxlikalar tahlili alohida

o‘rganiladi. Tahlikalar tahlili maqsadi –kreditni berish imkoniyatlari va darajasini ximoyalanganlik darajasini baholashga qaratilgan.

Korxonalar kreditga layoqatliligi tahlilida: baholash ko‘rsatkichlari dinamikasiga;
262

qaratiladi.
buxgalteriya balansini takibiy tuzilishiga; aktivlar va foydaning sifatiga;
pul tushumlarining kutilishiga;
moliya-xo‘jalik faoliyatining asosiy yo‘nalishlariga muhim axamiyat

Kreditga layoqatlik tahlilini miqdoriy kursaktkichlar qatorida quyidagi asosiy baholash ko‘rsatkichlari tahlil etiladi:

likvidlik koeffitsentlari;

o‘z va qarz mablag‘lari nisbati koeffitsenti; aylanuvchanlik va rentabellik ko‘rsatkichlari.
Kreditlarning muddatligi uning zaruriy sharti hisoblanadi. SHu sababli kredit resurslarini uzoq va qisqa muddatlarga jalb etishda uning kaytarilishiga muhim ahamiyat qaratiladi. Kredit resurslari kechiktirilgan to‘lovlar yuzasidan foizlar summasi bilan birgalikda kaytariladi.

Agar to‘lovlar va foizlar o‘z vaqtida amalga oshirilsa ushbu mijozning kreditor oldidagi ishonchi ortadi. Bu holat esa mijozning kredit tarixiga yoziluvchi eng muhim jihatdir.