7-мавзу: классик иқтисодий мактабнинг тўЛА

Абсолют ва нисбий қиймат
» бобида берган, яъни фикр мантиқий охирига 
етказилмаган. Маркснинг фикрича, Рикардо қийматни фақат миқдорий 
текширди, тарихдан ташқарида ўрганди, яъни меҳнатни қиймат билан яралувчи 
махсулотнинг табиий хусусияти ва бу жараённи барча ижтимоий тузумларга 
хос деб ўйлади.
Рикардо, Смитнинг ғояларини тўлдирди. Агар Смитнинг ғояси бўйича 
қиймат оддий товар ишлаб чиқаришда сарфланган меҳнат билан аниқланса, 
капиталистик ишлаб чиқаришда бу қиймат реализация қилинадиган 
даромадлардан иборат эди. Рикардо қийматни аниқлашда сарфланган 
меҳнатдан фойдаланди. Рикардо иш ҳақининг товар қийматига таъсирини рад 
этди. Масалан, дейди у, агар меҳнат унумдорлиги ошмай туриб иш ҳақи 
кўтарилса, бундан товар қиймати ўзгармайди. Бошқа шароитлар ўзгармаган 
ҳолда, бу холат товар баҳосига ҳам таъсир этмаслиги керак, фақат иш ҳақи ва 
товар баҳосидаги фойда ўртасидаги нисбатни ўзгартириши мумкин. 
Капиталистлар эркин рақобат шароитида иш ҳақи ўсишини баҳога кўчира 
олмайди ва фойданинг бир қисмидан маҳрум бўлишга мажбур. Бу қоида катта 
ижтимоий-сиёсий характерга эга, чунки Смит ишчиларнинг иш ҳақини ошириш 
учун кўраш бефойда, негаки иш ҳақи ошса, баҳолар ҳам ошади, деган фикрда 
бўлган (реал даромад ўзгармайди). Иш ҳақи ошганда баҳолар ўзгармайди, 
капиталистларнинг фойда нормаси камаяди.
Рикардо иш ҳақи, фойда ва рента масалаларини ечишга катта ҳисса қўшди. 
У Смит каби асосий уч синфнинг дастлабки даромадлари масаласига эътибор 
берди. У меҳнатни товар деб (аслида ишчи кучи товар) ҳисоблаб, меҳнатнинг 
бозор баҳоси (иш ҳақи) табиий баҳо бўлади ва шу атрофда ўзгаради; табиий 
баҳо деганда ишчи кучининг қийматини тушунган. Рикардо масалага тарихий 
анъаналар асосида ёндашишга ўринса ҳам меҳнатнинг табиий баҳосини 
жисмоний минимумга тенглаштиради. 
Масалан, ноннинг баҳоси ва иш ҳақининг 
пул миқдори ўртасида бевосита боғлиқлик бор
,- дейди у, - 
агар ноннинг баҳоси 
ошганда иш ҳақи ўзгармаса, ишчилар оч қолади ва ўлимга маҳкум этилади. 
Ишчи ўз меҳнати билан иш ҳақи сифатида оладиган миқдордан кўпроқ 
қиймат яратиши ўз-ўзидан равшан, дейди у. Аммо уни иш ҳақи ва фойда 
нисбати, яъни ишчининг қанча олиши ва капиталистга қанча қолиши 
қизиқтиради. У қиймат структураси ва товар баҳосини аниқлаганда «Смит 
догмаси»даги хатога йўл қўяди, яъни доимий капитал С нинг янги 
маҳсулотдаги ҳиссасини инкор этади. Товар қиймати иш ҳақи ва фойдадан 
иборат бўлганлиги сабабли, фойда иш хақига тескари пропорционал ва унга 
боғлиқ. Фойда амалда қўшимча қиймат сифатида қаралади. Рикардо фойданинг 
ер рентасини тўлагандан кейинги ҳолатни ўрганади. Ундан ташқари фойда 
аванс қилинган капитал миқдорига пропорционал деб ҳисоблайди. У фойда 
нормасининг пасайиш тенденциясига алоҳида эътибор берди. У бунинг бош 
сабаби капитализмга хос нарса бўлмай, табиий фактордир, деган. Фойда 
нормасининг пасайиши охир-оқибатда капитал жамғарилишининг камайишига 
олиб келиши мумкинлиги уни ташвишга солган. У капитал деб ишлаб чиқариш 

---

149 
воситалари ва капиталистнинг ишчиларга иш ҳақи сифатидаги ҳаражатларни 
тушунган. У капитални натура ҳолда ва тарихдан ташқари тушунган. Унингча, 
ибтидоий овчи ва балиқчи капитал эгаси бўлган (бу албатта хато фикр).
Рикардо ер рентасини таҳлил қилишда муҳим ютуқларга эришди. У рента 
назариясини қийматнинг меҳнат назариясига асосланиб текширди. Рентанинг 
манбаи ернинг қандайдир сахийлиги эмас, балки маълум мулкий муносабатлар 
шароитида ерга қилинадиган меҳнатдир, деб ҳисоблади. Ер ресурслари 
чекланган бўлиб, унумдорлиги ва жойлашуви турлича бўлган ерлар ишланиши 
туфайли қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг қиймати ёмон участкалардаги 
меҳнат сарфлари билан аниқланади. Бундай ерлар сохибкорга ўртача фойда 
беради ва рента бермайди. Нисбатан яхши ерларда фойда ўртача нормадан 
юқори бўлади, ана шу ортиқча фойда рента сифатида ер эгаси томонидан 
олинади. Ёмонроқ ерлар хўжалик ҳисобига жалб этилиши орқали ер 
эгаларининг оладиган рентаси ўз-ўзидан ортади, ваҳоланки улар бирор иш 
қилмайди, сарф-ҳаражат ҳам қилмайди.
Рикардо бу ерда дифференциал рента ҳосил бўлишини кўрсатиб берди. У 
хусусий мулкчилик шароитида ёмон ерлар ҳам маълум рента келтириши 
мумкинлигини инкор этди. Лекин шундай рента бор, у абсолют рента бўлиб, 
уни Маркс ва бошқа олимлар атрофлича ўрганганлар.
Рикардо пул ва пул муомаласи масалаларига катта эътибор қилди. У 
дастлабки асарларида пулни ички қийматга эга бўлган товар деб қараган. Пул 
қиймати унга сарф қилинган меҳнат билан аниқланган. Рикардо пулнинг 
хусусияти шуки, у алохида товар, бошқа товарларнинг қиймат ўлчови ва 
муомала воситаси сифатида ҳаракат қилади, дейди. У қоғоз пулларнинг 
миқдорида муомалада бўлган товар массаси қийматига мос (яъни 
пропорционал) бўлиши керак, ортиқчаси банк томонидан истеъмолдан 
чиқарилиши зарур, дейди.
Аммо у ўзининг бош асарида бу концепциядан чекинади, аввал пулларнинг 
ички қиймати бор, деб гапирган бўлса, кейинроқ у пулни техник восита деб 
изоҳлади ва пулнинг миқдорий назариясини ишлаб чиқа бошлади. Унинг 
фикрича, муомаладаги пулнинг миқдори турлича ва эркин бўлиши мумкин, 
пулнинг қиймати эса муомала соҳасида белгиланади ва унинг миқдорига 
боғлиқ бўлади. Рикардо эркин савдо тарафдори бўлган, у меркантилистлардан 
фарқли равишда товар ишлаб чиқариш товар киритишдан ортиқ, яъни экспорт 
кам ва импорт кўп бўлишидан, мамлакатдан олтин чиқиб кетишидан 
ҳавфсирашга ҳожат йўқ, дейди, чунки эркин импорт автоматик равишда олтин 
муомаласи ва баҳо ўзгаришини тартибга солади, шунинг учун иқтисодий 
танглик таъминланишига ёрдам беришига Рикардонинг ишончи комил эди.