7-mavzu. Inson kapitali va inson taraqqiyoti (4 soat)

7.9-rasm. Ish kuchi harakatchanligining shakllari 
 
 
Иш кучи ҳаракатчанлигининг 
шакллари 
Ижтимоий-касбий 
Мақом 
Худудий 
Касб, малака, хизмат 
вазифаси ўзгариши 
Ижтимоий меҳнат 
тақсимоти тизимидаги 
мақомнинг ўзгариши 
Ходим мақомининг 
ўзгариши 
Ички ва ташқи 
миграция 
Меҳнат бозоридаги 
ўзгаришлар 
Юқорилаб борадиган 
ҳаракатчанлик 
Пастлашадиган 
ҳаракатчанлик 
Ташкилий хусусиятига 
кўра 
Микродаражада 
Ташкилий: корхонада 
янги иш жойи, бошқа 
тузилмага 
Ташкиллаштирилма-
ган: кадрлар 
қўнимсизлиги 
Макродаражада 
Оилаларни бошқа 
худудлардаги 
корхоналарга кўчириш 
Стихияли миграция 
(минтақалараро, 
минтақалар ичида) 

---

7.1-jadval 
Iqtisodiy rivojlanish modellari 
Iqtisodiy 
rivojlanish 
modellari 
 
Model xususiyatlari 
Mazkur model 
mansub bo‘lgan 
davlatlar 
Agrar 
Qishloq xo‘jalik mahsulotlari 
eksport, sanoat mahsulotlari 
importi 
Mongoliya,Gresiya 
Xomashyo 
Xomashyo eksporti, tayyor 
mahsulot importi 
Rossiy, Eron 
Texnologik 
Texnologiyalar importi, katta fan 
sig‘imiga ega mahsulotlar 
Yaponiya, 
Singapur, Janubiy 
Koreya 
Innovatsion 
Bilimlarni yaratish, texnologiyalar 
eksporti, katta fan sig‘imiga ega 
sanoat 
AQSh, Germaniya, 
Buyuk Britaniya, 
Fransiya 
 
1. 
Iqtisodiyotning agrar yo‘nalishi
asosan qishloq xo‘jaligi maxsulotlari ishlab 
chiqarishga yo‘naltirilgan. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari eksport qilinib, bundan 
tushgan pul mablag‘lariga chet eldan ehtiyoj uchun zarur bo‘lgan sanoat 
mahsulotlari xarid qilinadi. Iqtisodiy rivojlanishning bunday modelida inson 
salohiyatidan foydalanish darajasi eng past bo‘ladi. Chunki bu modelda milliy 
sanoatni zarur darajada rivojlantirish nazarda tutilmaydi. 
2. 
Iqtisodiyotning xomashyoga yo‘naltirilganligi
katta tabiiy resurslar 
zahiralariga ega mamlakatlar uchun xosdir. Bu mamlakatlarda tabiiy resurslarning 
eksporti ular yalpi ichki maxsulotining asosiy qismini ta’minlaydi. Bu davlatlarda 
turmush darajasi, odatda, agrar iqtisodiyotiga ixtisoslashgan mamlakatlarga 
qaraganda yuqoriroq bo‘ladi. Ammo ana shu har ikki modelda inson salohiyatining 
rivojlantirilishi darajasi va ulardan foydalanishda deyarli farq bo‘lmaydi. Chunki 
iqtisodiyotning xomashyoga yo‘naltirilishida asosiy e’tibor bevosita shu 
tarmoqlarga qaratilib, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning boshqa sohalari zarur darajada 
rivojlantirilmaydi. 
3. 
Iqtisodiyotning texnologik yo‘nalishi 
ustuvor bo‘lgan mamlakatlarda ilm-
fan rivojlangan bo‘ladi, shu bilan birga inson salohiyatidan samarali foydalaniladi. 
Shuning uchun Yaponiya, Singapur, Janubiy Koreya kabi davlatlarda inson 
salohiyati milily boylikning yagona manbaidir. Ushbu boylik zamonaviy 
texnologiyalarni import qilish va ular asosida yuqori sifatli mahsulot ishlab 
chiqarish, shundan keyin bunday tovarlarni nafaqat ichki, balki tashqi bozorlarga 
ham chiqarish hisobiga shakllantiriladi. 
Iqtisodiyotning texnologik yo‘naltirilishi yuqori inson saloxiyatiga ega 
xodimlarga extiyojni kuchaytiradi. Bunday inson saloxiyati hosil qilinishini 
taraqqiy etgan ta’lim tizimi ta’minlaydi. Bunday tizimda aholining oddiy 
savodxonligi aslo yetarli emas. Ushbu mamlakatlarda oliy ta’lim tizimini, ayniqsa 
texnika universitetlari va kasb-hunar kollejlarini rivojlantirish talab qilinadi. 
Shuning uchun ham aholisi 5 million kishini tashkil etadigan Singapurda 13 ta 

---

universtitet mavjuddir. Ularning uchtasi milliy universtitetlar bo‘lib, qolgan 10tasi 
rivojlanlangan mamlakatlarning eng nufuzli universitetlari filiallari xisoblanadi
28
. 
Janubiy Koreyada o‘tgan asrning o‘rtasida 15 ta universitet bo‘lgan, hozirgi 
paytda esa ularning soni 8 barobarga ko‘paydi. 
4. Inson saloxiyatining sifati va undan samarali foydalanishga eng yuksak 
talablar 
innovatsion iqtisodiyot
da qo‘yiladi. Mazkur iqtisodiyot faqat zamonaviy 
milliy texnologiyalardan keng foydalanishgina emas, balki fan yutuqlari asosida 
ularni yaratishni ham talab etadi. Shuning uchun bunday iqtisodiyot ilm-fan va 
ta’lim tizimini rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan 
hamda jamiyat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan mamlakatlarda shakllantirilishi 
mumkin. Iqtisodiyotning bevosita ana shunday turi AQSh, Germaniya, Fransiya, 
Buyuk Britaniya, boshqa taraqqiy etgan davlatlar uchun xosdir. 
2-jadvalda rivojlanishning texnologik, ayniqsa innovatsion modellari 
afzalliklari aks etgan.