7-mavzu. Inson kapitali va inson taraqqiyoti (4 soat)

7.8-rasm. Ish kuchi harakatchanligining ish kuchini hosil qilish unsuri 
sifatidagi tasnifi 
Xodim harakatchanligi ish kuchini hosil qilishning unsuri sifatida ob’ektiv 
iqtisodiy qonunlar ta’siri ostida shakllanadi va rivojlanadi. Ish kuchining 
harakatchanligi jarayonlarini tartibga solishda mehnatning o‘zgarishi qonuni, 
shuningdek mehatni taqsimlash, vaqtni tejash, ish kuchini hosil qilish qonunlari 
alohida rol o‘ynaydi 
Mehnatning o‘zgarishi qonuni mehnat sub’ektlarini mehnat makoni o‘zgarishi 
nuqtai nazaridan tasniflaydi. Unga ko‘ra, mehnat resurslarining harakatchanligi: 
●mehnat mazmuni va ijtimoiy maqom o‘zgarishi bilan bog‘liq ijtimoiy-
kasbiy;
● xodim maqomi bilan bog‘liq maqom;
● ishlab chiqarishni joylashtirish, iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, ish 
bilan bandlik vaziyatidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq xududiy (migratsiya) 
guruhlariga bo‘linadi. 
● ishlab chiqarishni joylashtirish, iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, ish 
bilan bandlik vaziyatidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq xududiy (migratsiya) 
guruhlariga bo‘linadi. 
Ish kuchi oqimlarining xududlar o‘rtasida taqsimlanishi hamda mehnat 
faoliyati turini o‘zgartirish mezonlari mehnat resurslari harakatchanligini tasniflash 
uchun asos vazifasini o‘taydi. 
Ijtimoiy-kasbiy o‘zgarishlar kasb, ixtisoslik, malaka darajasi, xizmat 
vazifasi, lavozim, xodimning mehnatning ijtimoiy taqsimoti tizimidagi o‘rnidagi 
tafovutlar bilan bog‘liqdir. 
Иш кучининг ҳаракатчанлиги – иш кучини ҳосил 
қилиш унсури сифатида 
Иш кучини 
истеъмлол 
қилиш 
Иш кучини 
айрибошлаш 
Иш кучини 
тақсимлаш 
Иш кучини ҳосил 
қилиш 
Таълим 
о
лиш
Касб ва 
их
тис
о
сл
ик
н
и 
эг
алла
ш
М
еҳ
на
т фаол
ия
ти 
со
ҳалар
ида
Иқ
тис
о
д
иё
т 
тар
мо
қлар
ида
Тарм
о
қ ва 
ху
д
уд
лар
ўр
тас
ида
М
алак
а 
о
шири
ш ва қа
йт
а 
тайёр
гар
ли
к 
Иш к
учида
н б
ев
о
си
та 
иш 
ж
о
йи
д
а фо
йда
ланиш

---

Mehnat 
bozorida 
ro‘y beradigan o‘zgarishlar ham ish kuchi 
harakatchanligining alohida xususiyatlarini shakllantirmoqda. Undagi talabga 
muvofiq mehnat resurslarining yuqorilab boradigan hamda pastlashadigan 
harakatchanligiga 
sabab 
bo‘lmoqda. Yuqorilab boradigan ish kuchi 
harakatchanligida xodim bilim va malakasini oshirish natijasida oddiy ish 
jarayonlari bajariladigan, past malaka talab qilinadigan ish o‘rnidan murakkab 
texnologiyalar qo‘llaniladigan, maxsus bilim va malaka talab etadigan ish joylariga 
o‘tadi. 
Shu bilan birga iqtisodiyot transformatsiyasi sharoitlarida oliy ma’lumot va 
yuqori malakaga ega mutaxassislarning bunday bilim va malaka talab 
qilmaydigan, jumladan xizmat ko‘rsatish va savdo kabi sohalarda ish bilan band 
bo‘lishlari kuzatiladi. Bu ish kuchining pastlashadigan harakatchanligi 
ko‘rinishlaridir. 
Ish kuchi harakatchanligi tashkillashtirilgan va tashkillashtirilmagan 
shakllarda 
ham 
bo‘ladi. Mikrodarajadagi tashkillashtirilgan ish kuchi 
harakatchanligi - xodimlarni xo‘jalik yurituvchi sub’ektda yangi ish joyi, 
korxonaning boshqa tuzilmasi, bo‘limiga o‘tkazish, tashkillashtirilmagani esa 
kadrlar 
qo‘nimsizligi 
bilan 
bog‘liqdir. 
Makrodarajadagi 
ish 
kuchi 
harakatchanligining tashkillashtirilgan shakli - oilalarni boshqa xududlarda 
joylashgan korxonalarga ko‘chirish, tashkillashtirilmagani – stixiyali migratsiya 
(mintaqalararo hamda mintaqalar ichida) shaklida bo‘ladi
.
Xodim harakatchanligining shakllari 6-rasmda keltirilgan. 
Ishlab chiqarishning rivojlanishi inson qobiliyatning yana bir muhim tarkibiy 
qismi - 
innovatsion
xususiyati
ni shakllantirishni rag‘batlantiradi. Mazkur xususiyat 
ko‘p jihatdan xodim qanday ishlab chiqarish muhitida mehnat qilishiga bog‘liqdir. 
Korxonada innovatsion qobiliyat qanchalik yuqori bo‘lsa, xodimdagi bu xususiyat 
ham shuncha tez rivojlanadi. 
Inson qobiliyatidan samarali foydalanish xar bir mamlakat iqtisodiy 
rivojlanishi modeliga bog‘liqdir. Odatda iqtisodiy rivojlanishning quyidagi 
modellari farqlanadi (1-jadval). 

---