7-mavzu. Estetika nazariyasi Reja

 
Kulgililik
(yunoncha «komikos» - quvnoq, kulgili) - bu voqelikning ijtimoiy muhim 
qarama-qarshiliklarini 
ularga 
estetik 
ideal 
pozitsiyasidan 
emotsional-tanqidiy 
munosabat nuqtai nazaridan aks ettiruvchi estetika kategoriyasi. 
Kulgililikning mohiyati ziddiyatdadir. Vaziyatning kulgililigi aksariyat hollarda 
xunuklik - go`zallik (Aristotel), tubanlik - ulug`vorlik (I.Kant), bema`nilik - 
mulohazalilik (A. Shopenhauer), yolg`on, xayoliy - tubdan ahamiyatli, mustahkam va 
haqiqiy (Gegel) va h.k. kontrasti, ro`para turishi natijasi sifatida namoyon bo`ladi. 
Bundan kelib chiqadiki, har qanday kulgili ziddiyatda ikkita qarama-qarshi ibtido 

---

harakat qiladi, birinchisi ijobiy ko`rinadi va diqqatni jalb qiladi, lekin aslida salbiy 
xususiyatga aylanadi. 
Komediya, qoida tariqasida, kulgiga sabab bo`ladi. Komediyaviy kulgi chuqur 
tanqidiy ibtidoga ega. Ammo kulgi ko`r, shafqatsiz raddiya, ya`ni emirish kabi harakat 
qilmaydi. U kamchiliklarni yo`q qilishga, jiddiy adolatsizlikni yo`q qilishga va 
munosabatlarning yangi tizimini yaratishga intiladi. Shu munosabat bilan K. Marks 
"kulayotib, insoniyat o`tmishdan ajraladi" deb ta`kidladi. 
Hayot va san`atdagi kulgililik asosida keng 
kulgi madaniyati
shakllandi. 
Asotirning kulgi madaniyatiga xaos-kosmos muxolifatida kechadigan aralashtirish, 
siljitish, o`zgartirish, almashtirish, adashtirish xosdir. Kulgi madaniyati ushbu qarama-
qarshiliklarni hal qilish usulidir. 
Antik davrda kulgi madaniyati xalq bayramlarida tabiatning ijodiy kuchlarining 
tantanasi sifatida namoyon bo`ladi. Masalan, qadimgi Yunonistonda Dionisga sig`inish, 
Rimliklarning Saturnaliyasi. 
O`rta asrlarda komediyaning eng mashhur shakllaridan biri karnaval edi, bu M. 
Baxtinning fikriga ko`ra rasmiy madaniyat va diniy mafkuraning antipodi sifatida 
yuzaga chiqadi. O`rta asrlardagi karnaval tantanalarida kulgi inkor qiluvchi va ayni 
paytda hayotni tasdiqlovchi kuch sifatida to`liq va chinakam ko`rinishda namoyon 
bo`ladi. 
YAngi va Eng yangi davrda kulgi madaniyati insonning muhim kuchlarini 
begonalashishi bilan bog`liq bo`lgan tarixiy deformatsiyalarga duch keladi: u o`zining 
umumiy ijtimoiy ibtidosini yo`qotadi. Kulish madaniyati odamning xudbin 
manfaatlariga xizmat qilish yo`lini egallaydi, ba`zi hollarda psixologik tajovuzning 
o`ziga xos vositasi sifatida ishlaydi. Satira, kinoya, istehzo, masxaralash, tahqirlash, 
ruhiy sovuqlik. Kulgi ziddiyatlardan himoyalanish vositasiga aylanadi. Masxara qilish 
va ko`zdan g`oyib qilish – shu tariqa mavjudlikning zarur qulayligi ta`minlanadi. 
Shunday qilib, estetika kategoriyalari estetikaning asosiy, eng umumiy tushunchalari 
bo`lib, ular bilish mumkin bo`lgan ob`ektlar va hodisalarning muhim ta`riflarini aks 
ettiradi. Ular voqelikni estetik bilishning asosiy bosqichlari sifatida namoyon bo`ladi. 
Estetika kategoriyalari dialektik jihatdan o`zaro bog`liq, bir-birini o`zaro belgilaydi. 
Ular nafaqat ijobiy estetik xususiyatlarni, balki salbiy xususiyatlarni ham ochib beradi 
va shu bilan voqelikning qarama-qarshi tomonlarini yoritadi. Shu bilan birga, estetika 
kategoriyalari bilayotgan hodisalarimizning mohiyatini aks ettira o`tirib, insonning 
nafosatlilikka bo`lgan baholovchi munosabatini bildiradi, uning jamiyat va shaxsning 
ma`naviy-amaliy hayotidagi ahamiyatini belgilaydi.