7-mavzu. (4 soat) avtomobil yo`llari va shahar ko`chalarida harakatini tashkil etishning uslubiy asoslari va amaliy tadbirlari reja

V_TR = V_Yu + v₁ + v₂; m (8.1)
bu yerda, V_Yu – piyodalarning trotuarda yuradigan qismi, m; v₁ – binogacha bo`lgan zahira tasmaning eni, m; v<sub>2</sub> – yo`l qatnov qismining chetigacha bo`lgan zahira tasmaning eni, m; hisoblarda v<sub>1</sub> + v<sub>2</sub> = 0,5 - 1,2 m ga teng deb olinadi. V<sub>Yu</sub> quyidagi formula bilan aniqlanadi:
V<sub>Yu</sub> = p  v<sub>Yu</sub>
bu yerda, p – tasmalar soni; v<sub>Yu</sub> – piyodalar yuradigan bitta tasmaning eni v<sub>Yu</sub>= 0,75 m.
p = N<sub>P</sub>/R<sub>P</sub> (8.2)
Tasmaning sonini hisobiy davrda kutilayotgan piyodalar harakat miqdoriga N<sub>P</sub> (piyoda/soat) va bitta yuradigan trotuar tasmasining R<sub>P</sub> (piyoda/soat) o`tkazish qobiliyatiga qarab aniqlanadi.
Aholi yashash joylaridagi avtomobil yo`llarida velosipedchilarning harakatini tashkil qilish uchun alohida tasma belgilanadi, agarda transport vositalarining harakat miqdori 1000 avt/sut oshsa va velosipedchilarning soni sutkada 100 ko`p bo`lsa, velosiped yo`lagi 8.4-jadvaldagi shartlar bo`yicha qurilishi ko`zda tutiladi.
8.4-jadval

Avtomobillarning o`rtacha yillik harakat miqdori, avt/sut	Velosipedchilarning o`rtacha yillik harakat miqdori, vel/sut
1500 km	300 ko`p
1500 - 2250	225
2250 - 3000	170
3000 - 4350	120
4250 - 7000	65

Velosiped yo`lagi ko`tarma poyi yonida yoki uning yon qiyaligidan tashqarida o`rnatiladi. Velosiped yo`lagi bilan avtomobil yo`li orasidagi ajratuvchi tasmaning eni kamida 1,5 m bo`lishi kerak. Velosiped yo`lagini loyihalash uchun 8.5-jadvaldagi me`yorlardan foydalaniladi.

Hozirgi kunda barcha davlatlardagi kabi O`zbekistonda ham piyodalarning harakatini tashkil etishda asosiy vosita bo`lib yo`l belgilari va yo`l belgi chiziqlaridan foydalaniladi. Aholi yashaydigan joylarda o`tkazilgan tadqiqotlar asosan, yo`l sharoitlarining murakkablashuvi va yo`l-transport hodisalarining ko`plab sodir etilishi natijasida o`rnatiladigan yo`l belgilarining soni boshqa joylarga nisbatan 3–4, bahzan 5 marotaba ko`p bo`lishi aniqladi.
8.5-jadval

№	Ko`rsatkichlar	O`lchov birligi	Tavsiya etilgan	Eng kichik
1.	Tezlik	km/soat	25	15
2.	Bir tasmali qatnov qismining eni	m	1,0	0,75
3.	Bir tomonga ikki tasmali qatnov qismining eni	m	1,75	1,5
4.	Ikki tomonga ikki tasmali qatnov qismining eni	m	2,50	2,50
5.	Yo`lak yoqasining eni	m	0,25-0,30	0,25-0,30
6.	Rejadagi egrilik radiusi	m	75	50
7.	Qabariq egrilik radiusi	m	500	400
8.	Botiq egrilik radiusi	m	150	100
9.	Maksimal bo`ylama nishablik	%	60	70
10.	Ko`ndalang nishablik	%	15-20	15-20

Piyodalar harakatining ko`payishi va yo`l sharoitlarining murakkablashuvi haydovchilar tomonidan qator o`rnatilgan yo`l belgilarini qabul qilishni qiyinlashtirib, ularning samarasi ancha past bo`lishi kuzatiladi.

8.5-rasm. Aholi punktidan o`tgan yo`llarda «Piyodalar o`tish joyi»
va «Bolalar» yo`l belgi chizig`ini joylashtirish sxemasi.
Aholi punktlarida harakatni tashkil qilishda va xavfsizlikni ta`minlash maqsadida, shuningdek, bolalar ishtirokidagi yo`l-transport hodisalarining oldini olish maqsadida muallif ilmiy rahbarligida [20] gorizontal yo`l belgi chizig`ini tushirishni tavsiya qiladi (8.5-rasm). «Bolalar» yo`l belgi chizig`ini yo`l qatnov qismiga tushirishda uni 1.21 yo`l belgisi «Bolalar» bilan bir xil masofada, «Piyodalar o`tish joyi» yo`l belgi chizig`ini esa shunday yo`l belgi chizig`iga (1.4.1, 1.4.2, 1.4.3) 50 metr yetmasdan tushirish tavsiya etiladi.
Avtomobil yo`llari bo`ylab bolalar muassasalari (bog`chalar, maktablar) ham joylashtirilishi anhana tusiga kirib qolgan. Hatto kichkina aholi punktidan o`tuvchi avtomobil yo`li yoqasida hech bo`lmaganda bitta yoki ikkita shunday muassasa uchraydi.
Yo`l-transport hodisalarining tahlili shuni ko`rsatadiki, bolalar bilan bog`liq ko`pchilik YTH bolalar muassasalari yaqinidagi 250–300 m masofali mintaqada qayd etiladi. Bolalarni bosib ketish hodisalarining 50–60% maktablar yaqinidagi mintaqalarda sodir bo`ladi.
Muallif rahbarligida ko`p yillik YTH tahlil qilinib, bolalar bilan bog`liq hodisalarning asosiy sabablari va ularning ko`lami aniqlandi: 25% yo`l qatnov qismidan yaqinlashib kelayotgan transport vositasi oldidan o`tish, 21,1% transport vositasining, binoning yoki daraxtning orqasidan to`satdan chiqish, 17,6% qatnov qismining belgilanmagan qismidan o`tish.
Har yili respublikada bolalar bilan sodir etilgan YTH 60% ga yaqini haydovchilar aybi bilan bo`lishi qayd etiladi. Bunday bo`lishiga asosiy sabab haydovchilar harakatni boshqaruv signallariga rioya qilmasliklari, belgilangan xavfsiz tezlikni chegarasidan oshirish va qarama-qarshi tasmaga chiqib harakat-lanishdir. Bolalar muassasalari mintaqasidagi transport oqimi-ning harakatlanish tartibi boshqa avtomobil yo`l bo`laklaridagi harakatlanishni tavsiflovchi ko`rsatkichlaridan farq qiladi.
Bolalar muassasalari mintaqasida harakatni tashkil etishda hozirda ishlatiladigan texnik vositalar quyidagilardan iborat: yo`l belgilar, yo`l belgi chiziqlari, transport svetoforlari, piyoda svetoforlari, yo`l to`siqlari. Bunday anhanaviy usulda harakatni tashkil etilishida bir qancha obhektiv va subhektiv kamchiliklar mavjud. Birinchidan, ko`pchilik hollarda yo`l yoqasida daraxtlar mavjudligi sababli o`rnatilgan yo`l belgilari haydovchilariga belgilangan masofada ko`rinmaydi. Ikkinchidan, aholi punktidan o`tuvchi avtomobil yo`llarida turli yo`l belgilarining ko`plab qo`yilishi natijasida haydovchiga tushadigan axborotlar miqdori keskin oshishi oqibatida, ular yo`l mintaqasidagi o`zgaruvchi axborotlarning faqat bir qismini qabul qila olish imkoniyatlariga egalar. Uchinchidan, piyodalar yo`lning qatnov qismiga chiqishini bartaraf etuvchi yo`l to`siqlari o`rnatilmaganligi, shuningdek, trotuarlarda kuz va bahor oylarida oqova suvlarning turib qolishi natijasida piyodalarning harakatlanishi amalda yo`l yoqasida bo`lishi kuzatiladi. To`rtinchidan, haydovchilar bunday qiyin yo`l sharoitini hisobga olmagan ravishda, tezlikni pasaytirmasdan harakatni davom ettiradilar.
Harakat xavfsizligini oshirishda targ`ibot ishlari va yo`l harakati qoidalarini buzganlik bo`yicha piyodalarning javobgarligi. Yo`llarda harakatlanish qoidalarini targ`ib qilish va YTHlarining oldini olish bo`yicha tushuntirish ishlarini olib borish, shu maqsadda ommaviy axborot vositalari (matbuot, radio, televidenie), nashriyot, kino, teatr sanhati imkoniyatlaridan foydalanish, ko`rik, tanlov va musobaqalar o`tkazish harakat xavfsizligini oshirishda sezilarli omil bo`lib xizmat qiladi.
Xalq tahlimi vazirligi, boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda bolalar o`rtasida YTHlarining oldini olish choralarini ko`rish, maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarida yo`llarda harakatlanish qoidalarini o`rgatish birinchi navbatda bolalar ishtirokidagi YTH kamayishiga sababchi muhim shartlardan biridir. Hozirgi vaqtda maktablarning 1–8 sinflarida yo`l harakati qoidalarini o`rgatish va ularga rioya qilish yuzasidan xalq tahlim vazirligi tomonidan tasdiqlangan 17 soatlik reja (yiliga har bir sinfda) asosida mashg`ulotlar olib boriladi.
Bu mashg`ulotlar boshlang`ich sinflarda tasviriy sanhat, mehnat tahlimi, o`qish va nutq o`stirish, atrof-muhit bilan tanishtirish, tabiatshunoslik fanlaridan ko`cha va yo`llarda yurish qoidalariga mos mavzularni o`tayotgan vaqtda va tarbiyaviy soatlarda o`tkaziladi.
Yuqori sinflarda esa bu mashg`ulot mazmuni [20] maktab ixtiyoriga ajratilgan soatlar hisobiga olib boriladi. Mashg`ulotlar mazmuni sinflar yuqorilashgan sari murakkablashib boradi. Mashg`ulotlar mazmuni va ularga ajratilgan soatlar 2000 yili A.Avloniy nomidagi xalq tahlim xodimlari malakasini oshirish markaziy instituti tomonidan tuzilib, O`zR IIV Yo`l harakati xavfsizligi bosh boshqarmasi bilan kelishilgan.