7 Lekciya. Ilimiy-pedagogikaliq izertlewlerdin` teoriyaliq tiykarlari reje

7 - Lekciya. ILIMIY-PEDAGOGIKALIQ IZERTLEWLERDIN` TEORIYaLIQ TIYKARLARI


Reje:

1. 
   Dúńyanıń ilimiy kórinisi. Ilim hám iskusstvo.
   
2. 
   XXI ásir basında pánniń ádep-ikramlılıq mashqalaları. Pán sociallıq institut sıpatında.
   
3. 
   Pánlerdegi aǵıslar. Ilimiy dóretiwshilik etikasi
   

Tayanısh túsinikler: Ilimiy izertlewdiń teması, temanıń (mashqalanıń) islengenlik (úyrenilgenlik) dárejesi, ilimiy dóretiwsheńlik, pándegi revolyuciyalar, ilimiy izertelw algoritmleri.
Ádebiyatlar:
Melanie Nind, Aliia urtin, Kathy Hall. Researh Methods for Pedagogy. UK, Bloomsbury Publishing 2016.
Choriyev A., Xodjayev B., Saliyeva Z., Choriyev I. Pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi (darslik). – Toshkent.: Iqtisodiyot dunyosi, 2018.
Kraevskiy, V.V. Metodologiya pedagogicheskogo issledovaniya: posob. dlya pedagoga-issledovatelya / V.V. Kraevskiy. – Samara: Izd-vo SamGPI, 1994. – 165 s.
Novikov A.M. Metodologiya obrazovaniya. Izdanie vtoroe /A.M.Novikov. – Moskva : «Egves», 2006. – 488 s.


Erkin pikirlew, ilimiy dúńyaqaras hám milliy ideyanı qáliplestiriw oqıw-tárbiya processiniń quram bólekleri
Jámiyetimizdiń búgingi rawajlanıw basqıshındaǵı ózgerisler keń dúńyaqaras penen tereń pikirge, átiraptaǵı waqıya hám hádiyselerge ádil baha beriw uqıplılıqlarına iye bolǵan, milliy ózligin ańlaǵan, sanalı hám hár tárepleme rawajlanǵan kámil shaxstı talap etpekte. Sonlıqtan da, búgingi kúnde bilimli, ziyalı, erkin pikirleytuǵın, intellektual potencialǵa, ulıwmainsanıylıq hám milliy mánáwiyatqa iye bolǵan jas áwladtı qáliplestiriwdiñ nátiyjeli jolların, usılların hám quralların islep shıǵıw oqıw-tárbiya processiniń ajıralmas bólegi sanaladı.
Bul iste oqıw orınlarınıń tutqan ornı gúrewli. Sebebi, oqıw orınlarında beriletuǵın irgeli hám ámeliy bilimlerdiń tiykarında jaslarımızdıń pikirlew qábileti hámde dúńyaǵa bolǵan ilimiy kóz-qarasları qáliplesip baradı. Pikir bilimge súyenedi. Óz náwbetinde bilim – bul iyelengen maǵlıwmatlar boyınsha pikir júritiwdiń nátiyjesi bolıp tabıladı.
Pikirlew processleri filosofiyalıq hám psixologiyalıq jaqtan keń túrde izertlengen. Pikirlew – bul bolmıstıń adam psixikasında sáwleleniwi bolıp, analizlenip, oylar, obrazlar hám seziw arqalı alınǵan maǵlıwmatlardı qayta islep shıǵıw processi sanaladı.
Pedagogika iliminde oqıwshılardıń pikirlew qábiletin belgili bir dárejege alıp keliwge qaratılǵan bir pútin metodika islep shıǵılmaǵan hám bunıń ilájı da joq. Sebebi har bir shaxstıń biytákirarlıǵına, erkinligine baylanıslı olardıń pikirleri de hár túrli boladı.
Pedagogikalıq hám psixologiyalıq izertlewlerde adamlardaǵı erkin hám óz betinshe pikirlew processlerine ayırıqsha itibar qaratılǵan. Erkin pikirlew dep oqıwshılardıń pikir júritiwdegi tar, sheklengen basqalarǵa uqsamastan óz betinshe pikir júritiwge qaratılǵan háreketler sistemasına aytıladı. Óz betinshe pikirlew shaxstıń mánáwiy álemin qáliplestiriw quralı bolıp, ol arqalı shaxs óziniń oy-pikirlerine sın kóz benen qaraw, oylawdaǵı uqsaslıqlardı tekserip kóriw, hámme nárseni ólshep, anıqlıqqa baǵdar alıw islerin ámelge asıradı.
Iskerliktiń qálegen túrinde (oqıw, oyın, miynet) oqıwshılardı erkin hám óz betinshe pikir júritiwge baǵdarlaw múmkin. Oqıtıwshınıń wazıypası oqıwshılardı tek ǵana oqıtıw emes, al olardı oqıwǵa baǵdarlawdan ibarat boladı. Erkin hám óz betinshe pikirlewdi tárbiyalawda oqıwshılardı oqıw materialları, jámiyetimizdegi waqıya hám hádiyselerge kritikalıq kóz qaras penen qarawǵa, olarǵa óz múnásibetin bildiriwge, mashqalalardıń sheshimin izlep tabıwǵa baǵdarlaw maqsetke muwapıq sanaladı.
Pikirlew processi tikkeley shaxstıń jeke ózgesheliklerine de baylanıslı. Oqıw-tárbiya processlerinde oqıwshılardı erkin hám óz betinshe pikirlewge baǵdarlawshı jumıslar - oqıw materialların qayta islep shıǵıw tiykarında jańa bilimlerdi izlep tabıw, sheshilmey qalǵan mashqalalardıń sheshimin tabıwdı boljaw wazıypaların atqaradı.
Oqıw-tárbiya processinde oqıwshılar tárepinen iyelengen bilimler olardıń erkin hám óz betinshe pikirlew qábiletin rawajlandırıwǵa xızmet etedi. Oqıwshılardıń oqıw predmetleri boyınsha alǵan bilimleri hám olardıń óz betinshe izleniw jumısları ózlerindegi dúńyaǵa ilimiy kóz-qaraslarınıń qáliplesiwine tiykar jaratadı. Shaxstıń pikirlew processi bolsa onıń dúńyaǵa bolǵan kóz-qarası menen tikkeley baylanıslı.
Erkin pikirlewdi dúńyaǵa ilimiy kóz-qaras hám milliy ideyanı qáliplestiriw islerine baǵdarlaw oqıtıwshılardıń da, ata-analar menen keń jámiyechiliktiń de tiykarǵı wazıypaları bolıp esaplanadı. Dúńyaǵa bolǵan kóz-qaras – bul bizdi qorshap turǵan ob`ektiv dúńya hám ondaǵı insannıń tutqan ornına bolǵan ulıwmalastırılǵan kóz-qaraslardıń pútin bir sisteması menen belgilenetuǵın isenimler, alınatuǵın úlgiler, biliw hám iskerlik ólshemleri sanaladı. Onıń tiykarında dúńyanı túsiniw, sociallıq turmıs waqıyaları, olardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı haqqındaǵı bilimler orın aladı.
Oqıw-tárbiya processlerinde oqıwshılardıń erkin hám óz betinshe pikirlewin, dúńyaǵa bolǵan kóz-qarasın qáliplestiriwde milliy ideyamızdı tiykar etip alıw, milliy mádeniy miyraslarımızǵa, ulıwma insanıylıq qádriyatlarǵa hám demokratiyalıq principlerge ámel qılıw jolǵa qoyılmaqta. Sebebi dúńyadaǵı bolıp atırǵan túpkilikli ózgerisler, tarqatılıp atırǵan maǵlıwmatlar sheńberiniń keńeyiwi jaslarǵa nátiyjeli tálim hám tárbiya beriwge bolǵan talaplardı arttırıp barmaqta.
Túrli maqset hám máplerge baǵdarlanǵan hár qıylı ideyalar, kóz-qaraslar, onı tarqatıw texnologiyaları, sociallıq sana hám oy-pikirlewge unamsız tásir kórsetip atırǵan jaǵdaylarda ushırap turıwı sır emes. Milliy mentalitetimiz hámde milliy ideyamız bolsa, bizden turmısımızǵa tuwra kelmeytuǵın «ǵalabalıq mádeniyat», «xabar topılısları», «mánáwiy qáwip» kórinisindegi hár qıylı jat hám zıyanlı ideyalardıń aldın alıwdı talap etpekte. Jaslarımız sanasında milliy-mádeniy miyraslarımız hám qádiriyatlarımızǵa biypárwalıq penen qaraw keypiyatın oyatıwǵa urınıwlardıń, zıyanlı ideyalıq hám ideologiyalıq maqsetlerdiń aldın alıwdıń tiykarı milliy ideyamızǵa súyengen halda tálim-tárbiyalıq islerdi alıp barıw bolıp esaplanadı.
Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızamı hámde «Kadrlar tayalawdıń milliy baǵdarlaması» tiykarında kadrlar tayarlawdıń milliy modeli islep shıǵılıp, dúńyaǵa jańasha kóz-qarasqa, dóretiwshilik mádeniyatqa iye bolǵan, erkin hám óz betinshe pikirleytuǵın keleshek áwladtı tárbiyalaw baslı wazıypalardıń birine aylandı. Bunday wazıypalardı ámelge asırıwda:
- oqıw-tárbiya processine jańa pedagogikalıq texnologiyalardı engiziw, onıń materiallıq-texnikalıq bazasın jańalaw hám tálimniń mazmunın milliy mentalitet, milliy ideya hám ideologiyamızǵa say túrde modernizaciyalap barıw;
- tálimde dúńyalıq bilimlerdi, tárbiyada milliy ruwxıy qádiriyatlarımızdı esapqa alıw, milliy ideya hám ideologiyamızǵa súyeniw;
- komp`yuter, xabar texnologiyalarınıń imkaniyatlarınan maqsetke muwapıq paydalanıw: internet sisteması, komp`yuter, elektron doska, elektron sabaqlıqlar jaratıw h.t.b.;
- oqıwshı-jaslardıń dúńyaǵa bolǵan kóz-qarası menen pikirlew mádeniyatın rawajlandırıwǵa qaratılǵan interaktiv metod hám texnologiyalardan keńnen paydalanıw;
- xalqımızdıń tariyxına hámde milliy-mádeniy miyraslarımızǵa súyengen halda ilim - pánniń jetiskenlikleri menen oqıwshı-jaslarımızdı tanıstırıp barıw, olardı ilimniń sırların biliwge baǵdarlaw úlken áhmiyetke iye.
Mámleket hám jámiyettiń rawajlanıw dárejesi ilim, texnika hám texnologiyalardıń rawajlanıwı menen tikkeley baylanıslı. Sonlıqtan-da biziń keleshegimiz bolǵan jaslarda dúńyaǵa bolǵan ilimiy kóz-qarasların qáliplestiriw básekege shıdamlı kadrlardı tayarlawdıń negizi sanaladı.
Házirgi waqıtlarda ulıwma bilim beriw mekteplerinde alıp barılıp atırǵan tálim-tárbiya sistemasında tálim alıwshılardıń dúńyaǵa bolǵan ilimiy kóz-qarasın qáliplestiriw lazımlıǵı kún tártibine qoyılǵan tiykarǵı máselelerdiń biri sanaladı.