7-laboratoriya ishi. Hisoblagichlar yordamida sarf va miqdorni o‘lchash. Qalqovichli sath o‘lchagichlarning ishlash prinspi va asosiy detal elementlarini

Bosimlar farqi o‘zgarmas sarf o‘lchagichlarning asosiy elementlari 
Bosim farqlari o‘zgarmas sarf o‘lchagichlar - rotametrlar laboratoriyalarda va 
sanoatda keng ishlatilib, toza hamda biroz ifloslangan bir jinsli suyuqlik va gazlarning 
sarfini o‘lchashga mo‘ljallangan 
Asbobning ishlash prinsipi o‘lchanayotgan muhit oqimining pastdan yuqoriga o‘tishida 
konussimon 
naycha 
ichiga 
joylashgan 
qalqovichning 
vertikal 
siljishiga 
asoslangan.Qalqovichning holati o‘zgarishi bilan qalqovich va konussimon naychaning 
ichki devorlari orasidagi o‘tish kesimi o‘zgaradi, natijada o‘tish kesimidagi oqimning 
tezligi ham o‘zgaradi. Bosimlar farqi qalqovich ko’ndalang kesimi yuzining birligidagi 
massaga tenglashguncha u harakatda bo‘ladi
.
Berilgan muhitning har bir sarf kattaligiga 
qaloqovichning muayyan holati mos keladi. Rotametrlar bosim farqi o‘zgaruvchan sarf 
o‘lchagichlarga nisbatan bir qator af-zalliklarga ega; rotametrlar- ning shkalalari teng 
bo‘linmali bo‘lib, uncha katta bo‘lmagan sarflarni o‘lchashga imkon beradi; bosimning 

---

yo‘qolishi kichik va u sarf kattaligiga bog‘liq emas; rotametrlarning o‘lchash chegarasi
katta:
Asbobning o‘lchash qismi (12-rasm) vertikal joylashgan konussimon naycha 
1
va 
qalqovich 
2
dan iborat. 
Konussimon naychadagi halqaning kesim yuzi balandlikka mutanosib o‘zgaradi. Pastdan 
yuqoriga o‘tadigan suyuqlik yoki gaz oqimi tomonidan qalqovichga ko‘rsatiladigan kuchlar 
muvozanatlashguncha uni yuqoriga ko‘taradi. Kuchlar muvozanatlashganda ko‘rsatadi. 
Qalqovichning ish holatidagi, ya’ni o‘lchanayotgan muhitga batamom cho‘kkan paytidagi 
og‘irligi: 
G
q
= V
q
( j
q
– j)
(27) 
bu yerda G
q
– qalqovichning og‘irligi, kg; V
q
–qalqovich hajmi, m3; j
q
– qalqovich 
tayyorlangan materialning solishtirma og‘irligi, kg/ m3; j -o‘lchanayotgan muhitning 
solishtirma og‘irligi, kg/ m3. Bu holda qalqovichning og‘irlik kuchi pastga qaratilgan. 
Qalqovichning og‘irligi yuqoriga yo‘nalgan oqim kuchi bilan muvozanatlashadi: 
S = (P
1
– P
2
)
⋅
f
0
(28) 
bu yerda P
1
va P
2
– muhitning qalqovichdan oldingi va keyingi bosimi, Pa; f
0
– qalqovich
kesimining diametri eng katta joydagi yuzi, m
2
. Qalqovichning muhit o‘zgarmas oqimiga 
mos bo‘lgan muvozanat holatidagi og‘irlik kuchi va itaruvchi kuch o‘rtasidagi tenglik 
quyidagicha: 
V
q
( j
q
– j) = (P
1
– P
2
)
⋅
f
0
(29) 
Bu holda ishqalanish kuchi e’tiborga olinmaydi; (29) tenglama asosida qalqovichdagi 
bosimlar farqi: 
∆P – bosimlar farqi, Pa.
(30) tenglama bosimlar farqining qalqovich hajmiga, kesim yuziga, qalqovich va 
muhitning solishtirma og‘irliklariga, ya’ni o‘lchash jarayonida o‘zgarmaydigan 
kattaliklarga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Demak sarf o‘lchanayotgandagi bosimlar farqi 
o‘zgarmas. O‘lchanayotgan muhitning konussimon naycha devorlari va qalqovich orasidagi 
o‘tish tezligi: 
bu yerda v – o‘tish tezligi, m/s. (31) tenglamadan

---

 Bu bog‘lanish chiziqli bo‘lgani sababli rotametrning shkalasi teng bo‘linmali bo‘ladi. 
Rotametrlarning sarf koeffisienti 
a
ni aniqlash analitik usulda topish qiyin bo‘lgan bir qator 
kattaliklarga bog‘liq. Shuning uchun har bir rotametr tajriba yo‘li bilan darajalanadi. Sarf 
tenglamasiga kirgan barcha kattaliklar darajalanish shartlariga muvofiq bo‘lgandagina 
shkalaning bu tarzda darajalanishi aniq bo‘ladi. 
Laboratoriya va sanoatda shisha (sarfni joyida o‘lchaydigan) va metall korpusli 
(ko‘rsatishlarni ma-sofaga uzatadigan) rotametrlar chiqariladi. 
12-rasmda shisha naychali rotametrning tuzilish sxemasi ko‘rsatilgan. Bu asbob 
korpus