7. Falsafa tarixida bilishga oid qarashlar evolutsiyasi. Билиш ва билим

11Falsafadashakllanish,rivojlanish va taraqqiy tushunchalari.Rivojlanish — tabiat va jamiyatdagi qonuniyatli oʻzgarish; bir sifat holatidan boshqasiga, eskidan yangiga oʻtish. Rivojlanish natijasida obʼyektning — tarkibi yoki strukturasining yangi sifat holati vujudga keladi. Rivojlanish tabiat, jamiyat va bilish tarixini tushuntirishning umumiy tamoyilidir. Rivojlanishning 2 shakli mavjud: obʼyektning sekinasta sodir boʻluvchi miqdor oʻzgarishlari bilan bogʻliq evolyusion Rivojlanish va obʼyekt tuzilmasidagi sifat oʻzgarishlaridan iboratinqilobiy Rivojlanish Evolyusion Rivojlanish jamiyatda bir tizimning asta-sekin, keskin portlashlarsiz bir sifatiy asosdan ikkinchi sifatiy asosga oʻtishini, inqilobiy Rivojlanish esa keskin portlash yoʻli bilan bir sifatiy asosdan ikkinchi sifatiy asosga oʻtishini bildiradi. Evolyusion Rivojlanish jamiyatning yangi bosqichga uzluksiz va talafotlarsiz oʻtishiga imkon beradi. Bunday utishda muayyan vaqt zarur boʻladi. Inqilobiy Rivojlanishda jamiyatning eski asosiy tayanch nuqtalari yoʻq qilinib, keskin sifatiy oʻzgarishlar amalga oshiriladi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, yangi jamiyatga oʻtishning evolyusion Rivojlanish yoʻlini tanladi. Bu yoʻl jamiyat aʼzolarining manfaatlariga zid kelmaydigan, muayyan vaqtni talab qiladigan va pirovardida samarali buladigan yoʻldir. Rivojlanishning progressiv, taraqqiyot turi (qarang Taraqqiyot) bilan regressiv, tanazzul turi (qarang Inqiroz) farqlanadi
Taraqqiyot — rivojlanishnnt oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga yoʻnalgan shakli, uning yuksalishi. Adabiyotlarda T.ni koʻpincha rivojlanish bilan aynanlashtirib koʻyishadi, aslida u rivojlanishning bir yoʻnalishidir. Shuningdek, T.ni ayrim adabiyotlarda faqat jamiyatdagi rivojlanish maʼnosida qoʻllashadi, bu ham bir yoqlama yondashuvdir. T. falsafiy adabiyotlarda progressiv rivojlanish tarzida qoʻllaniladi. Odatda rivojlanishning 2 muhim yoʻnalishi boʻlib, biri T. (progressiv rivojlanish), ikkinchisi inqiroz (regressiv rivojlanish) deyiladi. T.ni fakatgina jamiyatga koʻllashning xatosi shundaki, jamiyatdan tashqaridagi sistemalarda ham yuksalish roʻy beradi. Mas., muayyan tirik organizmlarning T.i, bemordagi kasallikning T.i, kimyoviy jarayonning T.i va boshqalar. T. nisbiydir. Rivojlanish bir sistema uchun T., boshka sistema uchun regress boʻlishi mumkin. Mas., kasallikning rivojlanishi, kasallikni vujudga keltiruvchi viruslar uchun T. boʻlsa, bemor organizmi uchun inqiroz (regress)dir. Har qanday sistema oʻzining rivojlanishi mobaynida T.ni ham, inqirozni ham boshidan kechiradi. Sistemaning ravnaq topishi T.ni anglatsa, uning yemirilishi esa inqirozni anglatadi. T. jonsiz, anorganik tabiatga xam, jonli, organik tabiatga ham, jamiyatga, inson tafakkuriga, ruhiyatiga ham xos boʻlgan tabiiy va zaruriy jarayondir. T. mikromakromegadunyoda ham sodir boʻladi. T. tufayli olamda mukammallashish, yuksalish roʻy beradi, u vujudga kelish, murakkablashish, ulgʻayish, yangilanish, tiklanish, sistema yasalish jarayonlari tarzida amalga oshadi