|
Darsning borishi:
Ichki yonuv dvigatellarida yoqilg'ining ichki energiyasini ishga aylantirish jarayoni borganligi sababli o'tilganlarni takrorlashda yoqilg'ining yonishida energiya ajralishi aytib o'tiladi.
Mashina egasi bo'lishni, haydashni yoqtirmaydigan odam bo’lmasa kerak. Shu sababli o'quvchilarga agar mashina olmoqchi bo'lsangiz, qanday mashinani olar edingiz va nima uchun? degan savol tashlanadi. Bunda o'quvchilarning, tashqarisi chiroyli, ko'p odam ketadigam emas, balki qaysi biri kam yoqilg'i sarflab, ko'p ish bajarishiga e'libor berishlari ta'kidlanadi. " Aqliy hujum" vositasida bir necha mashina markasi tanlab olinadi. To'g'ri tanlanganligini tekshiramiz, buning uchun undagi ichki yonuv dvigatelining ishlash prinsipining fizik asoslarini o’rganamiz? deb, o'qituvchi o'zining "faol ma'ruza"sini boshlaydi. Ma'ruza tugagach shu kunda eng arzon, eng kam benzin sarflaydigan mashina O'zbekistonda ishlab chiqilishini alohida aytib o'tishi zarur. Masalan, "Matiz" mashinasi dvigatelining quvvati 52 o.k. ga teng bo'lib, 100 km masofaga 4—5 litr benzin sarflaydi. "Jiguli" rusumidagi mashinalar esa 100 km ga 10 litrdan ortiq benzin sarflaydi. "Matiz" mashinasidan tashqari, Asaka zavodidan "Tiko", "Neksiya", "Damas" rusumidagi mashinalar chiqishi, bu bilan O'zbekiston mashinalar ishlab chiqaradigan mamlakatlar qatoriga qo'shilgani, O'rta Osiyoda boshqa hech qaysi mamlakatda mashina ishlab chiqarilmasligini alohida ta'kidlab o'tishi zarur. Bu bilan o'quvchilarda milliу g'urur hissi uyg'otiladi. Darsni mustahkamlash uchun mavzuga doir bir necha savollar beriladi.
Darsni mustahkamlash uchun savollar:
1. Bug'ning temperaturasini qanday qilib oshirish mumkin?
2. Nega yengil avtomobillarga turli markadagi benzinlar quyiladi? Bunda avtomobil dvigatelining parametri o'zgaradimi?
3. Dizel dvigatelining f.i.k. yuqori bo'lsa, nega karbyuratorli dvigatellar ishlatiladi?
Moddaning ichki energiyasidan ish bajarish uchun foydalansa bo'lmasmikin? Quyidagi tajribani ko'raylik. Probirkaga ozgina suv quyib, og'zini mahkam tiqin bilan yopaylik. So'ngra probirkani suv qaynaguncha qizdiraylik. Shunda hosil bo'lgan bug' bosimi ortib tiqinni otib yuborganini ko'rish mumkin. Bu jarayonda yoqilg'ining energiyasi bug'ning ichki energiyasiga aylandi, so'ngra bug' kengayib tiqinni ko'tarib ish bajardi.
Agar probirka o'rnida silindr, tiqin o'rnida porshen olinsa, oddiy issiqlik dvigateliga ega bo'lamiz.
Issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradigan qurilmaga issiqlik dvigateli deyiladi.
Issiqlik dvigatelining ko'pgina turlari mavjud: bug' mashinasi, ichki yonuv dvigateli, bug' yoki gaz turbinasi, reaktiv dvigatel. Bug'ning kengayishida ish bajara olishi Arximed zamonasidanoq ma'lum bo'lsa-da, ishlaydigan dastlabki issiqlik dvigatellari XVIII asr oxirida qurilib, bug' mashinasi deb atalgan. Unda alohida bug' qozoni bo'lib, yuqori temperaturali bug' silindr ichiga kiritilib, porshenni harakatga keltirgan. Birinchi bug' mashinasi ingliz ixtirochisi Jeyms Uatt tomonidan 1768-yilda quriladi. So'ngra uning boshchiligida 10 yil davomida 119 mashinani ishga tushirishgan. Dastlabki bug' avtomobilini 1770- yilda fransuz injeneri J . Kyuno qurgan edi. Birinchi parovoz esa 1803-yilda ingliz ixtirochisi Richard Trevitik tomonidan quriladi. 1823-yildan boshlab Jorj Stefenson parovozlar ishlab chiqaradigan zavodni ishga tushiradi. Yuz yillar davomida bug' mashinasi temir yo'l transportining asosiy vositasi bo'lib xizmat qildi. Hozirgi davrda ular teplovoz va elektrovozlar bilan almashtirilmoqda.
Ichki yonuv dvigateli 1860-yilda fransuz mexanigi E. Lenuar tomonidan ixtiro qilingan. Bug' mashinasida bug' tashqarida hosil qilinib, so'ngra silindr ichiga yuborilsa, ichki yonuv dvigatelida yoqilg'i bevosita yoqilib, yuqori temperaturali gaz hosil qilinadi. Benzin bilan ishlaydigan dvigatelni 1885-yilda nemis ixtirochisi G. Daymler yaratadi.
Hozirgi zamon ichki yonuv dvigatellari ikki silindrli, to'rt silindrli, olti silindrli va h.k. bo'ladi. 1-rasmda to'rt silindrli dvigatel keltirilgan.
Silindrlar ichiga joylashgan porshenlar 1 tirsakli valga o'rnatilgan. Shu valga aylanish davrida hosil bo'ladigan silkinishlarni kamaytiradigan katta massali 2 maxovik mahkamlangan. Har bir silindrning yuqori qismida ikkitadan klapani bor. Ulardan biridan yonuvchi aralashma (benzinning havo bilan aralashmasi) kiritilsa, ikkinchisidan yonib bo'lgan gaz qoldiqlari chiqib ketadi. Bir silindrli ichki yonuv dvigatelining ishlash prinsipi 2-rasmda keltirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
