Uyga topshiriqlar. Darslikdan 37-mavzuni o'qib kelish va savollariga javob tayyorlash.
Tasdiqlayman:_____________ O’quv tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari. 6 -fizika ___.___2013yil
Mavzu: TEMPERATURA. TERMOMETRLAR. JISM TEMPERATURASINI O'LCHASH. Darsning maqsadi: -jismlar va moddalarning temperaturasi ma'nosini tushuntirish;
-temperaturani o'lchaydigan asboblar haqida ma'lumot berish;
-termometr va uning ixtiro qilinishi hamda ishlash tamoyilini o'rganish.
Dars materiallari: 1. Fizika darsligi.
2. Iliq, sovuq suv solingan stakanlar.
3. Turli termometrlar.
Darsning borishi: Yangi mavzuni o'rganishda jism yoki moddaning temperaturasiga ta'rif berish qiyin ekanligini hisobga olish kerak. Shunga ko'ra umumiy mavzuga o`quvchilarni jalb qilish maqsadida "Bugun havo issiqmi?", "Ertaga havo isirmikan?", "Kim radio yoki televizorda ob-havo ma'lumotlarini eshitdi? Bugun havo temperaturasi qancha bo'lar ekan?" degan savollar berilib javoblar olinadi. Bu bilan temperaturani o'lchash zarurligi qayd etiladi. Shu bilan birga bolalarning vrach xuzurida bo'lganlarida termometr bilan temperaturasini o'lchaganlari eslanadi ("Chaqiriq" qismi). Shundan so'ng issiq, sovuq va iliq suvli stakanlarda tajriba ko'rsatiladi. Davomidan so'ng termometming yaratilish tarixi va turlari o'rganiladi ("ma'lumot olish" qismi).
Darsni mustahkamlash uchun munozara o'tkazilishi mumkin. Munozara uchun tavsiya etilgan savollardan namunalar ("Fikrlash" qismi).
Quyoshdan kelayotgan issiqlik, yorug'lik energiyasi tugab qolishi mumkinmi?
Yerdagi o'rtacha temperatura 1oC ga ko'larilsa yoki pasaysa, qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin?
Temperaturaning quyi yoki yuqori chegarasi haqida fikrlaringiz qanday?
Oldingi mavzularda "xona isidi", "jism sovudi" kabi iboralarni ishlatdik. Ularda biz o'z sezgilarimizga tayangan holda shu xulosalarni bergan edik. Lekin bizning sezgilarimiz har doim ham to'g'ri xulosa chiqarishimizga imkoniyat beradimi? Buni tekshirish uchun stol ustiga uchta stakan qo'yaylik. Birida issiq, ikkinchisida iliq, uchinchisida sovuq suv bo'lsin. Dastlab, chap qo'limizdagi barmoqlardan birini sovuq suvga, o'ng qo'limizdagi barmoqlardan birini issiq suvga biroz muddat solib turaylik. So'ngra ikkala barmoqni iliq suvli stakanga solaylik. Shunda chap barmog'imizga suv issiq, o'ng qo'limizdagi barmog'imizga suv sovuq bo'lib tuyuladi.
Temperatura moddalarning yoki jismlarning isitilganlik darajasini xarakterlovchi kattalik bo'lib, moddani tashkil etgan zarrachalarning kinetik energiyasi bilan belgilanadi.
Moddalarning yoki jismlarning isiganlik darajasini ifodalovchi kattalik temperatura deb ataladi.
Faqatgina maxsus o'lchov asbobi ixtiro qilingandan so'nggina temperaturani ob'ektiv aniqlash mumkin bo'ldi. Temperaturani o'lchaydigan asbobga termometr deyiladi. Uning ixtirochisi Galiley hisoblanadi. Albatta, hozirgi termometr Galiley ixtiro qilgan termometr (termoskop)dan farq qiladi. Termometrlarda moddalarning issiqlikdan kengayishi xossasidan foydalaniladi. Galiley termometrida havoning kengayishidan foydalanilgan edi (1-rasm).
1-rasm
2-rasm
Keyinchalik fransiyalik olim Rey 1631-yilda suvli termometrni yasaydi. Hozirgi kunda ishlatiladigan termometrlarda, asosan, simob va spirt ishlatiladi. Ulardan biri rasmda keltirilgan (2-rasm). Isitilganda naychadagi modda kengayib, yuqoriga ko'tariladi, sovuganda torayib, pastga tushadi. Bu termometrlarning ko'rsatishi graduslarda bo'ladi. Shved olimi A. Selsiy (1701–1744) temperaturani o'lchashda hisob boshi bo'lgan 0 (nol) uchun eriyotgan muz temperaturasini oladi (3-a rasm). Normal atmosfera bosimida qaynayotgan toza suv temperaturasini 100 gradus deb qabul qilinadi (3-b rasm).
a
b
3-rasm
Ular oralig'ini 100 bo'lakka bo'lib, bir bo'lagini 1°C deb qabul qilinadi. Xonadagi yoki idishdagi suyuqlik temperaturasini o'lchash uchun termometrni o'lchanayotgan muhitda biror muddat ushlab turish kerak. Shunda termometrdagi suyuqlik temperaturasi muhit temperaturasiga tenglashadi. Idishdagi suvning temperaturasini termometrni suvdan chiqarmasdan ko'rish kerak. Aks holda, termometr suvdan olinishi bilanoq uning ko'rsatishi o'zgarib ketadi.
Bemorning temperaturasini o'lchaydigan tibbiyot termometri bunday kamchilikdan xoli. Vrach termometrni bemordan olib, bemalol ko'rishi mumkin. Chunki undagi simob ustuni pastga tushib ketmaydi. Bunga erishish uchun termometr naychasining quyi qismi ingichka qilib yasaladi. Bunda isigan simob ustuni bemalol ko'tarilsa-da, soviganda ingichkalashgan joyda simob ustunchasi uzilib qoladi. Termometr ko'rsatishi aniqlab olingandan so'ng, uni silkitiladi. Shunda yuqori qismida qolgan simob bo'lagi pastga tushib qo'shiladi. Tibbiyot termometrining o'lchash chegarasi 35 dan 42ºC gacha bo'ladi. Normal sog'lom odamning temperaturasi ~36,6°C bo'ladi. Tana temperaturasining bundan chetlashishi kasallikdan darak beradi. Uy hayvonlari – qo'y, sigir, ot, quyonlarning temperaturasi 38–40ºC, qushlarniki 41–42ºC atrofida bo'ladi.
Modda temperaturasining quyi yoki yuqori chegarasi bormi? Yerda tabiiy sharoitda Antarktikada -88°C temperatura qayd etilgan (1960-y. ilmiy stansiyada). Sun'iy ravishda esa -273, 149ºC maxsus laboratoriyalarda hosil qilingan. Hisob–kitoblarga qaraganda temperaturaning quyi chegarasi -273,15ºC ga teng. Uy sharoitida biz qanday temperaturalar bilan ish ko'ramiz? Suv 100ºC da qaynaydi. Uni qaynatish uchun ishlatilgan tabiiy gaz alangasida temperatura 1500–1800°C ga boradi. Cho'g'lanma elektr lampochkasidagi temperatura 2500°C atrofida bo'ladi. Avtomobil dvigatelida yoqilgan yonilg'i hosil qilgan temperatura ~1700ºC bo'lsa, elektr payvandlashda 7000º C gacha boradi. Yuqori chegara qayd qilingan emas.
