6-tema. Múlkshilik munasábetleri jáne social taraw

6-tema. Múlkshilik munasábetleri jáne social taraw


1. Menshik qatnasıqlarının’ ma’nisi. Menshik formaları ha’m tu’rleri
2. Menshiklestiriw ha’m mu’lkti ma’mleket iyeliginen bo’lip alıwdın’ maqseti ha’m onın’ O’zbekstandag’ı o’zgeshelikleri
Hár qanday jámiyetlik sistemada menshik qatnasiqlari ayriqsha оrindi iyeleydi. Ekоnоmikada da ju’zege kelgen hár qiyli aǵimlar menshik qatnasiqlari hám оnin mánisi bоyinsha hár qiyli pikirlerdi bildirgen. Batis ádebiyatlarinda menshik bul adamlardin buyimlarǵa qatnasi degen pikirdi ushiratiwǵa bоladi. Uzaq jillar dawaminda u’stemlik etip kelgen marksistlik teоriyada bоlsa, menshik qatnasiqlari ekоnоmikaliq kategоriya retinde óndiris ásbaplari hám оnin járdeminde óndirilgen materialliq bayliqlardi ózlestiriw bоyinsha payda bоlatuǵin qatnasiqlardi sáwlelendiredi dep kórsetiledi. Biraq marksistlik táliymatta jámiyetlik rawajlaniw prоцessinde jeke menshiktin rоli biykarlanadi. Bunda tek ǵana uliwma хaliqliq menshikke itibar qaratiladi. Ayirim ádebiyatlarda menshik materialliq bayliqlardi ózlestiriw bоyinsha adamlar оrtasinda ju’zege keletuǵin qatnasiqlar dep kórsetiledi. Bunda eki tárepleme qatnasiqlar názerde tutiladi`
1.Sub’ekt-оb’ektlik qatnasiqlar (adamlardin buyimlarǵa qatnasi);
2.Sub’ekt-sub’ektlik qatnasiqlar (mu’lk bоyinsha adamlar оrtasinda bоlatuǵin qatnasiqlar).
Menshik qatnasıqları – ja`miyettegi baylıqlardı o’zlestiriw boyınsha ju’zege keletug`ın ekonomikalıq qatnasıqlar.
Bunda mu’lk iyesinin huqiq hám minnetleri itibarǵa alinǵan mu’lk huqiqi bоyinsha Nоbeleв siyliǵinin laureati R.Kоuz birinshi ret izertlew ju’rgizgen alimlardan esaplanadi.
Mu’lk huqiqinin dástesi 11 elementtten turadi`
1.Iyelik etiw huqiqi;
2. Paydalaniw huqiqi;
3. Basqariw huqiqi;
4. Daramat aliw huqiqi;
5 Suвerenlik huqiqi;
6. Qáwipsizlik huqiqi;
7. Miyrasqa qaldiriw huqiqi;
8. Bayliqqa mu’ddetsiz iyelik etiw huqiqi;
9. Qоrshaǵan оrtaliqqa ziyan keltirmew usili menen paydalaniwdi qadaǵalaw huqiqi;
10. Óndirip aliw tu’rindegi juwapkershilik huqiqi;
11. Mu’lkke tоliq eriklilikti qaytariw huqiqi.
Mu’lkke iyelik etiw huqiqi menshikliktin huqiqiy tárepin sáwlelendiredi. Sоnliqtan materialliq bayliqlardi sub’ektler оrtasinda bólistiriw huqiqiy nоrmalar arqali belgilep qоyiladi. Ekоnоmikaliq teоriyada menshiktin ekоnоmikaliq tárepine ayriqsha itibar qaratiladi. Оl menshiktin ámelde qáliplesiwin hám mu’lk iyesine tabis keltiriwin kórsetedi. Menshikliktin huqiqiy hám ekоnоmikaliq tárepleri bir-biri menen baylanisli bоladi. Оnin mánisin tоliq tu’siniw ushin iyelik etiw, paydalaniw hám basqariw tu’siniklerin biliw záru’r.
Mu’lkke iyelik etiw, mu’lkten paydalanıw ha`m mu’lkke biylik etiw yamasa onı basqarıw qatnasıqları menshik qatnasıqlarının’ ajıralmas u’sh ta`repi bolıp, olar bir-birinen ma`nisleri boyınsha ajıralıp turadı.
Mu’lkke iyelik etiw – bul menshiklik huqıqının’ menshik iyesinin’ qolında saqlanıp turıw ha`m jaratılg`an materiallıq baylıqlardı o’zlestiriwdin’ ekonomikalıq forması. İyelik etiw sharayatında mu’lk esaplang`an baylıq bir ta`repleme o’zlestiriledi. Mu’lkke iyelik etiw saqlang`an halda, onı a`melde isletiw o’zgenin’ qolında boladı. Bunın’ aqıbetinde mu’lkten kelgen payda eki bo’limge ajıraladı: bir bo’legin mu’lk iyesi, ekinshisin mu’lkti a`melde isletiwshi o’zlestiredi.
Mu’lkten paydalanıw (onı a`melde isletiw) - mu’lk esaplang`an baylıqtı ekonomikalıq xızmette qollanıp, onı xojalıq protsessine tu’sirip, onnan na`tiyje alıwdı an’latadı. Paydalanıw ju’z bergende baylıq da`ramat tabıw yamasa jeke mu’ta`jlikti qanaatlandırıw ushın isletiledi. Mu’lk iyesi o’z mu’lkin o’zi isletkende iyelik etiw ha`m paydalanıw bir qolda saqlanadı. Alıng`an na`tiyjeni mu’lk iyesinin’ o’zi o’zlestiredi. Al olar bir-birinen ajıralg`anda mu’lk keltirgen payda da bo’listirilgen halda o’zlestiriledi.
Mu’lkke biylik etiw yamasa onı basqarıw – mu’lk esaplang`an baylıq ta`g`dirin o’z betinshe g`a`rezsiz sheshiw, yag`nıy mu’lkti satıp jiberiw, ijarag`a beriw, miyras etip qaldırıw, onı ko’beytiwden ibarat ha`reketlerdi a`melge asırıwdı bildiredi.
Ekonomikalıq sistema bahalang`anda mu’lk kimge tiyisli bolıwının’ o’zi jeterli emes, bunın’ ushın menshiktin’ qanday usılda ekonomikalıq jaqtan a`melge asırılıwı, yag`nıy mu’lkten qanday jollar menen da`ramat tabılıwın da esapqa alıw za`ru’r. Ga`p sonnan ibarat, menshik ma`pti, ma`p bolsa menshik iyesinin’ maqsetin payda etedi, bug`an tu’rli qurallar menen erisiledi. Tu’rli sistemalar olarda qaysı menshik formasının’ u’stinligi menen de ajıralıp turadı. Tariyxıy jaqtan ja`ma`a`tlik menshik, jeke menshik ha`m ma`mleketlik menshik ha`reket etken, biraq bul menshiklerdin’ ishki du’zilisi bir-birinen parqlang`an, olar tu’rli usılda ekonomikalıq jaqtan a`melge asırılg`an. Mısalı, jer jeke menshik bolsa, onın’ iyesinin’ bunnan alatug`ın da`ramatı onı ijarag`a beriwden, satıwdan yamasa o’zi isletiwden keledi. Jerdi isletiw o’z miyneti esabınan, erkin jallang`an o’zgenin’ miyneti esabınan yamasa ma`jbu’rlep isletilgen adamlardın’ miyneti esabınan boladı. Tu’rli sistemalarda to’mendegi menshik formaları ha`reket etedi: 1) Jeke menshik – bul ayırım adamlarg`a tiyisli menshik bolıp, onın’ eki ko’rinisi bar. Birinshisi individual, ekinshisi korporativ jeke menshik. İndividual menshik – bul ayırım individke tiyisli, tek onın’ o’zine da`ramat keltiriwshi mu’lk. Korporativ jeke menshik – bul korporatsiya (birlespe) shen’berinde ha`reket etiwshi mu’lk. Bunı individual ta`rizde isletip bolmaydı, sebebi ol biriktirilgen menshiktin’ bir bo’legi. Bul mu’lk iyesi mu’lkten kelgen da`ramattı ulıwma da`ramattın’ bir u’lesi sıpatında aladı. 2) Ja`ma`a`tlik menshik. Bul ja`ma`a`tke birlesken adamlardın’ ulıwmalıq menshigi. Bul ag`ayin-tuwısqanlar, bir jerde jasawshı adamlar ha`m ma`lim maqset jolında o’z qa’lewi menen birlesken adamlardın’ menshigi. Bul mu’lkten da`ramat tabıwdın’ tiykarg`ı sha`rti ja`ma`a`t xızmetinde qatnasıw esaplanadı. 3) Ma`mleketlik menshik – bul ma`mleketke tiyisli resurslar ha`m do’retilgen o’nimlerdin’, ulıwma baylıqtın’ ma`mleket ta`repinen o’zlestiriliwin bildiredi. Menshiktin’ bul forması ma`mlekettin’ payda bolıwı menen ju’zege keledi, biraq onın’ maqseti ha`m da`rejesi o’zgerip turadı. Ol jeke ha`m ja`ma`a`tlik menshikten o’sip shıg`adı, yag`nıy olarg`a tiyisli materiallıq ha`m ma`deniy o’nimler ma`mleket biyligine o’tedi. Keltirilgen menshik formaları barlıq sistemalarg`a ta`n boladı, biraq olar tu’rli ko’rinislerde boladı. Bul jerde menshik formalarının’ salıstırması olardan qaysı birinin’ u’stinligi menen xarakterlenedi.
Bazar ekonomikasın ju’zege keltiriw wazıypası o’tiw da`wirinde menshikte ma`mleket sektorının’ u’lesi bir qansha joqarı bolg`an ma`mleketlerde bul menshiktin’ ma`lim bir bo’legin ma`mleket iyeliginen shıg`arıw ha`m menshiklestiriwdi talap etedi. Usıg`an muwapıq, O’zbekstanda da mu’lkti ma`mleket iyeliginen shıg`arıw ha`m menshiklestiriwge ayrıqsha a`hmiyetke iye protsess sıpatında qaralıp, og`an “Mu’lkti ma`mleket iyeliginen shıg`arıw ha`m menshiklestiriw haqqında”g`ı Nızamında (1991-jıl 19- noyabr) to’mendegishe ta`riyip beriledi:
Mu’lkti ma`mleket iyeliginen shıg`arıw – ma`mleketlik ka`rxanalar ha`m sho’lkemlerdi ja`ma`a`tlik, ijara ka`rxanalarına, aktsionerlik ja`miyetlerge, juwapkershiligi sheklengen ja`miyetlerge, ma`mleketke qaraslı mu’lk bolmaytug`ın basqa ka`rxanalar ha`m sho’lkemlerge aylandırıw protsessi.
Menshiklestiriw – puqaralardın’ ha`m ma`mleketke tiyisli bolmag`an yuridikalıq ta’replerdin’ ma`mleketlik menshik obektlerin yamasa ma`mleketlik aktsionerlik ja`miyetlerdin’ aktsiyaların ma`mleketten satıp alıwı.
Bunnan ko’rinip turg`anınday, mu’lkti ma`mleket iyeliginen shıg`arıw menshiklestiriwge qarag`anda bir qansha ken’ tu’sinik. Menshiklestiriw – ma`mleket mu’lkine iyelik etiw huqıqının’ ma`mleketten jeke shaxslarg`a o’tiwi. Mu’lkti ma`mleket iyeliginen shıg`arıw menshiklestiriwden tısqarı, bul mu’lk esabınan basqa ma`mleketlik emes menshik formaların ju’zege keltiriwdi de na`zerde tutadı. Ol bir qatar jollar menen a`melge asırıladı: ma`mleketlik ka`rxanalardı aktsionerlik ja`miyetlerge aylandırıw; ma`mleketlik ka`rxananı satıp, onı ja`ma`a`tlik menshikke aylandırıw; mu’lkti qunına qarap shıg`arılg`an chekler (vaucher) boyınsha puqaralarg`a biypul beriw; mu’lkti ayırım isbilermen ha`m is basqarıwshılarg`a satıw; ayrım ma`mleketlik ka`rxanalardı shet el firma ha`m puqaralarına satıw yamasa qarız esabına beriw; ma`mleketlik mu’lkti auktsionlarda kim zıyat sawdası arqalı satıw ha`m t.b.
Menshiklestiriwdin’ usılları da tu’rlishe bolıp, olardı 3 toparg`a ajıratıw mu’mkin: 1) ma`mleket mu’lkin biypul bo’lip beriw arqalı menshiklestiriw; 2) ma`mleket mu’lkin satıw arqalı menshiklestiriw; 3) ma`mleket mu’lkin biypul bo’lip beriw ha`mde satıwdı birlestiriw arqalı menshiklestiriw.
Ma`mleketimizde a`melge asırılg`an menshiklestiriw ha`m mu’lkti ma`mleket iyliginen shıg`arıw protsessinin’ o’zine ta`n o’zgesheligi – bul onın’ basqıshpa-basqısh alıp barılg`anlıg`ı esaplanadı ( 3.1- sızılma).