6-мавзу: Ўзбекистон республикасида виждон эркинлигининг ташкилий кафолатлари

 
2. Ўзбекистон Республикасида виждон эркинлигини 
кафолатларининг халқаро институтлари 
Барча инсонлар тенг қилиб яратилган, улар яратувчи томонидан муайян 
дахлсиз ҳуқуқлар ва шулар жумласидан яшаш, озодлик ва бахтга интилиш 
билан таъминланганлигини биз асл ҳақиқат деб тан оламиз. Уларнинг бундай 
интилишлари ва ҳаракатларини қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилишда 
жаҳондаги энг обрўли ва нуфузли БМТ, ЙЕХҲТ сингари халқаро 
ташкилотларнинг аҳамияти бениҳоя каттадир. Уларнинг аҳамияти тенглик 
учун кураш, халқаро хавфсизликни мустаҳкамлаш, давлатлар ва халқлар 
ўртасида ўзаро ишонч ва тенг ҳуқуқли ҳамкорликни рағбатлантириш, 
маҳаллий ва минтақавий низо-жанжалларга йўл қўймаслик, ҳарбий 
ҳаракатларни тўхтатиш ва уларнинг олдини олиш, шунингдек, инсон 
ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, инсоннинг шаъни, қадр-қимматини камситишга 
йўл қўймаслик каби инсонпарварлик тамойиллари билан белгиланади. 
Иккинчи жаҳон уруши дунё аҳлини кўз кўриб, қулоқ эшитмаган 
даҳшатларга солди. Урушни бошидан кечирган давлатлар халқи инсон 
билмаган, улар учун ёт бўлган қийноқ, азоб-уқубатларни, таҳқирлашларни 
бошидан кечирди. Иккинчи жаҳон урушига сабаб бўлган немис фашизми 
инсониятни келажакда бундай даҳшатларга қарши биргаликда кураш олиб 
бориш керак деган хулоса чиқаришига олиб келди. Жаҳонда тенглик ва 
тараққиётдан манфаатдор бўлган кучлар фашизмнинг қайта тикланишига йўл 
қўймаслик мақсадида турли давлатларнинг биргаликда ҳаракат қилишлари 
зарурлигини ва бу борада қўллаб-қувватлашни сўраб ўз ҳокимиятлари олдига 
қатъий талаблар қўйдилар. Тинчликсевар кучлар ва давлатларнинг бу 
йўлдаги ҳаракатлари БМТнинг фаолиятида ўзининг амалий ифодасини 
топди. Уруш офатларидан авлодларни халос этиш, инсон ҳуқуқларига 
ишончни қарор топтириш, адолат ва халқаро ҳуқуқ тамойилларини ҳурмат 
қилишни таъминлаш ва ижтимоий тараққиётга ҳамда барчанинг турмуш 

---

шароитини яхшилашга ёрдам бериш БМТнинг асосий мақсадларидан бири 
деб эълон қилинди. Бу нуфузли ва обрўли ташкилотнинг Низомига "Биз 
Бирлашган Миллатларнинг халқлари, инсоннинг асосий ҳуқуқлари, инсон 
шахсининг қадр қимматига, ҳамда катта ва кичик миллатлар ҳуқуқи 
тенглигига ишончимизни яна бир карра тасдиқлаб, БМТ Низомини қабул 
қилишга азму қарор қилдик" деган сўзлар ёзилиб қўйилди. Ўшандан буён 
анча вақт ўтишига қарамай бу мақсадлар ҳозирги кун учун ҳам муҳим маъно 
ва аҳамият касб этмоқда. 
БМТнинг асосий мақсадларидан бири - бу Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон 
Декларатсиясида қайд қилинган барча ҳуқуқлар ва эркинликларни самарали 
амалга ошириш ва уларга риоя қилишни таъминлашдан иборат. Бунинг учун 
БМТ барча аъзо давлатларнинг диққат - эътибори ва уларнинг саъйи 
ҳаракатларини, биринчи навбатда, инсон ҳуқуқларини ва эркинликларини 
ҳимоя қилишга сафарбар этишларини рағбатлантиришга қаратмоқда. БМТ 
ихтиёрий ташкилот бўлса-да, бироқ унинг Низомида белгиланган меъёрлар 
ва талабларни бажаришда ҳар бир аъзо давлат масъулдир. Масъулият 
БМТтомонидан бирор-бир давлатни унинг низомидаги талабларини 
бажаришга мажбур қилишни эмас, аксинча уларнинг ихтиёрийлиги асосида 
инсон ҳуқуқларини камситиш йўлидаги уринишларга йўл қўймаслик 
бурчини чуқур англашни ифода қилади. 
Ҳар бир давлат мамлакатда инсоннинг ҳақ-ҳуқуқлари, унинг шаъни ва 
қадр-қимматига номуносиб бўлган ҳаракатларни таъқиқлаш ва буни ҳуқуқий 
жиҳатдан кафолатлаш йўлида тинмай кураш олиб бориши зарур. Бу зарурият 
аъзо давлатларнинг мамлакатда инсон ҳуқуқларини кафолатлаш соҳасида 
олиб борадиган амалий ишлари натижаларидан келиб чиқади. 
Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари масаласи БМТ нинг 70 тадан ортиқ 
асосий ҳуқуқий ҳужжатларида белгиланган ва ифодаланган. Инсон 
ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларатсияси (1948-йил), Иқтисодий, ижтимоий ва 
маданий ҳуқуқлар тўғрисида Халқаро Пакт (1966-йил), Фуқаролик ҳуқуқлари 
ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро Пакт (1966-йил) ҳамда Факултатив 
протокол (1966-йил)лар шулар жумласидандир. Бу тарихий ҳужжатларнинг 
ҳар бири инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳамда уларни ҳимоя қилишнинг 
зарурлиги, йўллари, шарт-шароитларини алоҳида моддаларда ҳуқуқий 
жиҳатдан кафолатлайди. 
БМТнинг инсон ҳуқуқларига доир қабул қилган халқаро ҳужжатлари 
мантиқан бир-бирини тўлдиради ва мазмунан бойитади. Бу моддаларда 
белгиланган меъёрлар инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида амалга 
оширилиши зарур бўлган талабларга асло зид эмас. Улар БМТ фаолиятининг 
айрим даврларида ишлаб чиқилган бўлсада, ўзининг моҳият эътибори билан 
инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш мақсадларига тўла мос 
келади. БМТ инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига доир фаолиятини ўзи 
ишлаб чиққан ва қабул қилган ана шу тарихий ҳужжатларнинг талабларига 
мувофиқ равишда олиб боришга ҳаракат қилади. БМТнинг Бош 
Ассамблеяси, Хавфсизлик Кенгаши ва унинг бошқа органлари инсон ҳуқуқи 
ва эркинликларига доир масалаларни ҳал қилишда бу ҳужжатларга 

---

асосланади ва уларда белгиланган меъёрларга амал қилади. Масалан, Бош 
Ассамблея ўзининг кўплаб резолютсия, конвенсия ва Декларатсияларида 
инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича муҳим қарорлар қабул қилган 
бўлиб, уларда аъзо давлатларнинг диққат-эътиборини инсон тўғрисида, 
унинг шаъни, қадр-қиммати ва эркинлигини ҳимоя қилишга қаратган. 
Бинобарин, БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1959-йилда қабул қилинган 
"Ёш бола ҳуқуқлари ҳақидаги Декларатсия", 1965-йилда қабул қилинган 
"Ирқий 
камситишнинг 
ҳамма 
шаклларини 
тугатиш 
ҳақидаги 
Конвенсия"ларда инсон шахси, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳар бир 
мамлакатда ҳуқуқий жиҳатдан кафолатланиши қайд этилган. "Ёш бола 
ҳуқуқлари ҳақидаги Декларатсия"да оналик ва болаликни ҳимоя қилиш, 
болаларнинг меҳнати, саломатлиги, тарбиясини ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза 
этиш, уларнинг ирқий камситилишига йўл қўймаслик сингари ҳуқуқлари ҳар 
бир мамлакатда қонун асосида ҳимояланиши зарурлиги таъкидланган. 
Бош Ассамблея халқаро ҳуқуқ тамойилларига тааллуқли бўлган 
масалаларни ҳам қараб чиқади. Бундан мақсад халқаро ҳуқуқнинг 
инсонпарварлик моҳиятини рағбатлантиришдир. Шунингдек, бундан асосий 
мақсад иқтисодий, ижтимоий, маданий, соғлиқни сақлаш, соҳаларида 
халқаро ҳамкорликка ёрдамлашиш ҳамда ирқ, жинс, тил ва дин 
тафовутларидан қатъи назар, инсон ҳуқуқларини ва асосий эркинликларини 
амалга оширишга кўмаклашишдир. 
Бош Ассамблеянинг ўз вазифаларини бажаришга ёрдам берадиган 
комитетлари орасида ҳуқуқий масалалар билан шуғулланадиган комитет ҳам 
фаолият кўрсатади. Комитет фаолиятида халқаро ҳуқуққа доир масалалар 
билан бир қаторда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш 
масалалари ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Комитет доимий равишда Бош 
Ассамблеяга инсон ҳуқуқоларини ҳимоя қилиш тўғрисида ахборотлар, 
тавсиялар бериб туради. 
БМТнинг Бош Ассамблеяси сингари унинг Хавфсизлик Кенгаши ҳам 
инсоннинг ҳуқуқ-эркинликларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ мақсадларни 
амалга оширишда муҳим рол ўйнайди. Хавфсизлик Кенгашининг инсон 
ҳуқуқларини ҳимоя қилишга доир мақсадларини амалга оширишда унга 
ҳисоб бериб турувчи ёрдамчи органларнинг ҳам аҳамияти каттадир. Бундай 
органлар Хавфсизлик Кенгашининг турли комиссияларидан ташкил топган 
бўлиб, бу комиссияларнинг айримлари бевосита инсоннинг ҳақ-ҳуқуқлари 
масалалари билан шуғулланади. "Инсон ҳақ-ҳуқуқлари комиссияси" БМТ 
Хавфсизлик Кенгашининг ана шундай комиссияларидан биридир. Бу 
Комиссия Хавфсизлик Кенгашига инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари 
масалаларига доир таклифлар, тавсияномалар ва маърузалар беради. улар 
а) инсоннинг ҳақ-ҳуқуқлари ҳақидаги халқаро пактлар тўғрисида; 
б) фуқаронинг эркинликлари, боланинг ҳақ-ҳуқуқлари, ахборотлар 
эркинлиги ва шу хилдаги бошқа масалаларга тегишли халқаро Декларатсия 
ёки конвенсиялар тўғрисида; 
в) майда миллатларни ҳимоя қилиш тўғрисида; 
г) ирқи, жинси, тили ва динига кўра камситишга йўл қўймаслик 

---

тўғрисида. 
"Хотин-қизларнинг ҳақ-ҳуқуқлари комиссияси" ҳам Хавфсизлик 
Кенгашига инсон ҳуқуқлари масалаларига доир ҳисоб бериб турувчи 
комиссиялардан биридир. Бу Комиссия ҳам "Инсон ҳақ-ҳуқуқлари 
Комиссияси" сингари Хавфсизлик Кенгашига жаҳон хотин-қизларининг 
сиёсий, иқтисодий ва маданий соҳалардаги ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоялаш 
борасида қилинган ишлар тўғрисида ҳисоб бериб туради. Ўз навбатида, 
комиссия хотин-қизларнинг ҳақ-ҳуқуқлари ва эркинликлари, унинг ҳимоя 
қилиниши ёки камситилиши бўйича тезлик билан ҳал қилиниши зарур 
бўлган муаммолар юзасидан Хавфсизлик Кенгашига тавсиялар беради. 
БМТнинг инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ 
фаолиятида унинг кўплаб ихтисослашган ташкилотлари муҳим ўрин 
эгаллайди. Бундай ихтисослашган ташкилотлар тизимида "БМТнинг маориф, 
фан ва маданият масалалари билан шуғулланувчи ташкилоти (ЮНЕСКО)", 
"БМТнинг озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалик ташкилоти (ФАО)", "БМТнинг 
савдо ва тараққиёт масалалари билан шуғулланувчи Конференсияси", 
"БМТга кўмаклашадиган ассотсиатсияларнинг жаҳон федератсияси", 
"БМТнинг тараққиёт дастури", "БМТнинг Болалар фонди (ЮНИСЕФ)", 
"БМТнинг махсус фонди" сингари ташкилотлари алоҳида аҳамиятга эгадир. 
БМТнинг булар каби ихтисослашган халқаро ташкилотларнинг ҳар бири, 
гарчи улар инсоннинг ҳуқуқи ва эркинликлари масаласи билан бевосита 
шуғулланмасаларда, айни пайтда улар инсоннинг иқтисодий, ижтимоий ва 
маданий соҳадаги эҳтиёжларини қондиришда муҳим ролъ ўйнайдилар. 
Инсоннинг 
ижтимоий, 
моддий 
ва 
маънавий 
эҳтиёжларининг 
қондирилиши ҳар бир мамлакатда амал қиладиган қонунлар, ҳуқуқий 
ҳужжатларда у ёки бу даражада акс этади. Ҳар бир давлат ўз фуқароларининг 
бундай эҳтиёжларини қондиришда мамлакатда аниқ тадбирларни, 
вазифаларни белгилайди, фуқаролар эҳтиёжининг қондирилишида рўй 
берадиган ножўя ҳолатларга қарши кураш олиб боради. Бинобарин, инсон 
эҳтиёжларини қондириш борасида рўй берадиган салбий ҳолатларни 
бартараф қилишда мамлакатда амалда бўлган ҳуқуқий кафолатлардан 
фойдаланишга ҳаракат қилади. Уларнинг бундай ҳаракатлари қандай амалий 
натижаларга олиб келишидан қатъи назар, инсон эҳтиёжларини ҳимоя 
қилишда қонунлар кучидан фойдаланишнинг ўзи муҳим аҳамият касб этади. 
БМТнинг ихтисослашган ташкилотлари олиб борадиган фаолиятнинг 
инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишдаги роли ва аҳамияти бу нуфузли ташкилот 
томонидан қабул қилинган "Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар 
тўгрисида Халқаро Пакт" нинг 22-моддасида жуда аниқ ифода қилинган. Бу 
Пактда, жумладан, шундай дейилган: "Иқтисодий ва ижтимоий кенгаш 
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг бошқа органлари, уларнинг ёрдамчи 
органлари 
ва 
техник 
ёрдам 
кўрсатиш 
билан 
шуғулланувчи 
ихтисослаштирилган муассасаларнинг диққат-эътиборини мазкур Пактнинг 
ушбу қисмида эслатилаётган маърузалар муносабати билан пайдо бўлаётган 
ҳар қандай масалаларга қаратилиши мумкин, зеро бу ҳол ана шу органлар 
томонидан ваколатлар доирасида ушбу Пактнинг аста-секин амалга 

---

оширишга кўмаклашиши мумкин бўлган халқаро тадбирларнинг қанчалик 
мақсадга мувофиқлиги борасида қарорлар чиқаришда фойдали бўлиши 
мумкин". 
БМТ 
ихтисослашган 
ташкилотларининг 
инсон 
ҳуқуқлари 
ва 
эркинликларини ҳимоя қилишдаги роли ва аҳамияти қуйидагилар билан 
белгиланади: