6. Mavzu. O‘zbekiston suvlari

Ko‘p yillik o‘rtacha oqim miqdori O‘zbekistonda ham asosan iqlimiy omillarga, eng avvalo, yog‘in miqdori bilan bug‘lanish miqdoriga bog‘liq. Qolgan hamma tabiiy-geografik omillar—daryo havzasining relyefi, tuprog‘i, o‘simliklar qoplami va geologik tuzilishi ko‘p yillik o‘rtacha oqim miqdoriga ta’sir ko‘rsatsa ham, ularning ta’siri asosan yog‘in va bug‘lanish miqdoriga ta’sir etish orqali bo‘ladi. O‘zbekiston tog‘larida ko‘p yillik o‘rtacha oqimning miqdori bir xil emas. Nam havo oqimiga ochiq va ular yo‘nalishiga ro‘para bo‘lgan chetki tog‘ tizmalarining g‘arbiy, janubi-g‘arbiy va janubiy yonbag‘irlaridagi daryolar (CHirchiq, Surxondaryo va Qashqadaryoning ayrim irmoqlari) suv yig‘ilish maydonlari sersuvligi bilan ajralib turadi. % joylarda o‘rtacha balandligi 3000 m bo‘lgan suv yig‘ilish maydonlarida o‘rtacha oqim moduli 40 l/sek/km² dan ortiq, o‘rtacha balandligi 3500 m bo‘lgan suv yig‘ilishi maydonlarsd» esa 50 l/sek/km² gacha etadi. Aksincha tog‘larning nam havo oqimiga teskari yonbag‘irlarida va past tog‘larda (mutlaq» balandligi 1000 m atrofida) o‘rtacha oqim moduli kamayib 7 — 12 l /sek/km^? ga, ayrim joylarda hatto 1 — 2 l/ sek / km² ga tushib qoladi.
3.Daryolar suvining harorati va muzlash hodisalari.
Daryolarda suvning muzlashi va uning davomiyligi, suv organizmlarining yashay olishi va ko‘payishi, daryo suvidan iste’molda, xalq xo‘jaligida foydalanish jihatdan suvning haroratiga bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekistonning tog‘lik qismida daryo suvining ko‘p yillik o‘rtacha harorati daryolarning doimiy qor va muzliklardan chiqaverish joylarida 0° atrofida bo‘lsa, ularning tekisliklarga chiqish joylari yaqinida 10—12°, tekislikdagi qismlarida 14 — 15 ° ga teng, ayrim joylarda undan ham yuqori bo‘lishi mumkin.
Suvning o‘rtacha ko‘p yillik harorati daryolardagi suv hajmiga, daryolarga tushayotgan yer osti suvlarining miqdori va haroratiga, suv harorati o‘lchanayotgan joy xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Tog‘ daryolarida oqish tomon suv harorati ortib borsa, tekisliklardagi janubdan shimolga oqadigan yirik daryolarda ma’lum joygacha suvning isib borishi, so‘ngra sovushi kuzatiladi. V.L.SHuls va R.Mashrapov ma’lumotlariga ko‘ra, Amudaryoda suvning ko‘p yillik harorati Termiz shahri yonida +13,4°, Karki shahri yonida+14,6 To‘rtko‘l shahri yonida esa +12,4° ga teng. Respublikamiz daryolarida suv asosan iyul va avgust oylarida eng iliq, dekabrning ikkinchi yarmi va yanvar oyida eng sovuq bo‘ladi-Daryolar suvi haroratiga angropogen omillar ham ta’sir ko‘rsata boshladi, Masalan, CHorvoq suv omborida 2 mlrd. m gacha suv to‘plash mumkin. Uning maydoni 40,3 km², o‘rtacha chuqurligi 49,4 m, eng chuqur yeri 148 m. Suv ombori qor-muz suvlaridan to‘yinadigan daryolar turiga kiradigan CHotqol, Piskom, Ko‘ksuv daryolari hisobiga (96 %) va 20 dan ortiq soylar hamda yog‘in-sochin (1%) hisobiga to‘yinadi. Yilda yig‘ilgan suvning 95% i gidrouzeldagi suv chiqaradigan inshootlardan chiqarib yuboriladi. Ular balandligi 168 metrli to‘g‘onning eng past qismiga o‘rnatilgan. SHu sababli suv omboridan ancha sovugan suv chiqadi. Uning harorati suv omboriga quyilayotgan daryolar suvi haroratidan ham past. Bu suv bilan sug‘orilayotgan ekinlarning pishib etilishi biroz kechikadi.
Qishga tomon havoning sovub borishi va suv haroratining 0° ga qadar tushishi natijasida daryolarda suv muzlashi ro‘y beradi. O‘zbekistonning tog‘li qismida daryolar o‘zani nishabi katta bo‘lganidan tez oqadi, o‘zani toshloq, serostona bo‘ladi. SHuning uchun ular muzlamaydi, faqat shovush (suv ichida hosil bo‘ladigan va so‘ngra suv betiga qalqib chiqadigan muzlar)oqadi. Suvning yoppasiga muzlashi suv sekin oqadigan keng vodiylarda kuzatiladi. Amudaryo va Sirdaryo kabi janubdan shimolga oqadigan daryolarning tekislikda oqadigan o‘rta va quyi qismida suvning yoppasiga muzlashiga sharoit mavjud.
Respublikamizning asosiy daryolarida kuzatiladigan muzlik hodisalari, ularning turlari va daryo bo‘ylab taqsimlanishi hamda davom etish vaqtlari bir-biridan farq qiladi. Masalan, Amudaryoning yuqori oqimida suv muzlashi ayrim yillardashna kuzatiladi va qisqa vaqt davom etadi. Daryo quyi oqimiga tamon suv muzlash davri uzoqqa cho‘ziladi. Suvning muzlashi o‘rtacha hisobda Termiz yaqinida yiliga 4 kun, Nukus shahri yonida 68 kun davom etadi.
Sirdaryo Farg‘ona vodiysida kamdan-kam yillarda va faqat muz tiqilgan joylardagina tutash muzlaydi.