|
Sivilizatsion yondoshuv. Formatsion yondoshuvdan farq qilib, sivilizatsion yondoshuv yagona, yaxlit tizimga tushirilgan ta`limot sifatida shakllangan emas. «Sivilizatsiya» tushuchasi (lot. civilize – fuqarolarga, davlatga xos) ilk bor XVIII asrda evropalik ma`rifatparvarlarning asarlarida qo`llana boshladi. U jiddiy evolyusiyaga yuz tutib, hozirgi paytgacha bir qancha ma`nolarda qo`llaniladi30. Dastlabki davrlarda u tabiat olami tuzilishidan farqli ravishda umuman insoniyatni, uning ijtimoiy tuzilishini anglatgan va birlik shaklda ishlatilgan. Keyinchalik u yovvoyilik va johillikdan keyin keluvchi ijtimoiy rivojlanish bosqichini bildirgan. Co`ngra u qadriyaviy xususiyat kasb etib, madaniyat tushunchasiga, ayniqsa, individual va ijtimoiy xulq-atvor normativlariga singib ketgan ma`naviy madaniyat, ya`ni kishilar, xalqlarning mentalligi ma`nosiga yaqinlashib qoldi. Amerikalik olimlar A.Kreber va K.Klakxan 1952 yilda «madaniyat» terminining 164 ta ta`rifini e`lon qildilar va ko`p hollarda uni «sivilizatsiya» termini bilan bir qatorda qo`llanilganligini qayd etdilar31. «Sivilizatsiya» va «madaniyat» tushunchalari ko`pincha sinonimlar sifatida ishlatib kelindi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan sivilizatsiya tushunchasini butun bir xalqlar va mamlakatlarning rivojlangan holatiga, «oliy darajadagi madaniy tuzilmalar»ga tatbiqan, ko`plik shaklida qo`llanila boshlandi. 1861 yilda Zalsburgda insoniyat sivilizatsion rivojining rang-barangli nazariyasini, tarixga madaniy-tarixiy yoki sivilizatsion yondoshuvni shakllantira boshlagan madaniy-tarixiy maktab paydo bo`ldi. N.YA. Danilevskiy (1822-1865), O.SHpengler (1880-1936), A.Toynbi (1889-1975), P.A.Sorokin (1889-1968) va boshqalar ushbu maktabning mashhur namoyondalari edi. Ularning har biri «sivilizatsiya» terminiga o`z talqinlarini berganlar: Danilevskiy – «madaniy-tarixiy tiplar», SHpengler – «Etuk madaniyatlar», Toynbi – «Lokal sivilizatsiyalar», Sorokin – «Madaniy supersistemalar» g`oyalarini ilgari surishgan. Ularning ichida eng ommaviylashgani «lokal sivilizatsiyalar» termini bo`ldi.
Umuman olganda, madaniy-tarixiy yo`nalish namoyondalari sivilizatsiyani odatda etnik chegaralar bilan mos tushmaydigan, etnoslararo xarakterga ega bo`lgan madaniyat tiplari tarzida tushunganlar. Lekin etnoslararo sivilizatsiyalar muayyan madaniy markazlarning kuchli ta`siri ostida vujudga keladi. Xususan, Qadimgi SHarqqa nisbatan yaqin sharq, hind va uzoq sharq sivilizatsiyalari, Evropaga nisbatan esa – antik sivilizatsiya haqida fikr yuritilib, ular mos ravishda Qadimgi Mesopotamiya, SHimoliy Hind, Xitoy va Gretsiya ta`sirida paydo bo`lgan.
Sivilizatsion yondoshuvda sivilizatsion ayniyat (identichnost) mezonlari, ya`ni madaniyatning u yoki bu tipini qanday belgilar asosida aniqlanishi masalasi nihoyatda muhim ahamiyatga ega bo`ladi. SHunga bog`liq holda ularning soni, klassifikatsiyasi va o`zaro aloqadorligi muammosi turlicha hal etiladi. Masalan, O.SHpengler sivilizatsiya shakllanishida dinning belgilovchi ahamiyat kasb etishini ko`rsatib, 8 ta buyuk madaniyatlar yoki sivilizatsiyalar nomini keltiradi. Bular: misr, bobil, hind, xitoy, appolon (YUnon-rim), arab (afsunkor), Meksika, g`arb (faust) madaniyatlari yoki sivilizatsiyalaridir32.
A.Toynbi sivilizatsion ayniylikning mezoni sifatida, din, tarix, til, an`ana va madaniyatni qabul qiladi hamda shu asosda 5 ta «jonli» sivilizatsiyalarni ajratadi – g`arb xristianligi orqali birlashagn g`arb jamiyati; janubi-sharqiy Evropani Rossiya bilan birlashtirgan pravoslav-xristian jamiyati, SHimoliy Afrikadan tortib Buyuk Xitoy devori hududigacha bo`lgan – islom jamiyati, tropik-subkontinental Hindistondagi – hind jamiyati, Janubiy-SHarqiy Osiyoning subtropik va mo``tadil hududlarida shakllangan – Uzoq SHarq jamiyati33.
N.Danilevskiy 10 ta sivilizatsiyani yoki uning iborasi bilan aytganda, madaniy-tarixiy tiplarni farqlaydi. Bular: misr, ossuriya-bobil-finikiya-xaldey (qadimgi somiy), xitoy, hind, eron, yahudiy, yunon, rim, arab (yangi somiy), evropa (romano-german)34 sivilizatsiyalaridir.
Sivilizatsion konsepsiya tarafdorlari rivojlanishning davriyligi nuqtai nazaridan turib, sivilizatsiyaning vujudga kelish, gullab-yashnash va halokati bosqichlarini ajratadilar. Uni o`simliklar, jonivorlar va inson hayoti davrlari bilan qiyoslab, sivilizatsiyalar «tug`iladi, rivojlanishning turli bosqichlaridan o`tadi, qariydi, so`nadi, halok bo`ladi», deb hisoblashadi. Umuman olganda, tarix, ularning fikricha, jahon tarixi miqyosida muayyan tarzda o`zaro aloqada bo`lgan, rivojlanib boruvchi lokal sivilizatsiyalar majmuini tashkil etadi, jahon sivilizatsiyasi esa, turli sivilizatsiyalarning o`zaro ta`siri natijasidir.
SHunday qilib, sivilizatsiya – tarixning madaniy-tarixiy konsepsiyasi nuqtai nazaridan, - sotsiomadaniy asosga ko`ra bir-biridan farq qiluvchi mamlakat va xalqlarning yirik hamda uzoq davom etadigan mustaqil umumiyati bo`lib, ularning o`ziga xosligi tabiiy, oxir-oqibat hayotning ob`ektiv sharoitlari, shuningdek, ishlab chiqarish usuliga bog`liq bo`ladi. Bu umumiyatlar vujudga kelish, shakllanish, inqiroz va barham topish bosqichlarini bosib o`tdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
