6-мавзу: италия фалсафаси пифагорчилар фалсафий таълимоти. Элей фалсафий мактаби 3-боб. Пифагорчилар иттифоқи

Ахиллес: бу апорияга кўра вақт чексиз давомийликка эга бўлса, унда жисм чекланган масофани босиб ўта олмайди ва ҳаракат ҳеч қачон тугамайди. Вақт тугамас экан, Ахиллес тошбақанинг орқасидан югураверади. Вақт тугаши билан Ахиллес ҳам, тошбақа ҳам ҳаракатдан тўхтайди.
Ёй апорияси: макон ва вақт бирликда олинганда ҳам ҳаракат мавжуд бўлмайди. Ҳаракатланувчи ёй сукунатда ёки ҳаракатда бўлса-ю, жисм ўз кўламига тенг маконни эгалламаса, унда ҳаракатланувчи ёй сокинликда бўлади. Ҳаракатдаги ёй ҳар дақиқадаги ҳаракат чоғида ўз ҳажмига тенг кўламда эга бўлган ҳолда ҳам ҳаракат қилмайди, чунки ёйнинг ҳаракати сокинликдаги дақиқалардан иборат.
Стадион: ички жисм бир бирига қарама қарши нуқтадан ҳаракат қила туриб, ҳаракатсиз жисм ёнидан ўтиб учрашиши керак. Бу бир бирига қарама қарши жисмлар бир хил тезликда-бири мусобақа бошланадиган жойнинг бошидан бошланса, иккинчиси ўртасидан, учинчисининг ҳаракати стадионнинг охиридан бошланади. Учта жисм бир бири билан учрашганда маълум бўладики, бу ҳаракатдаги икки жисмнин тезлиги икки ҳил бўлади ва улар иккинчи масофанинг ярмисини босиб ўтади⁹.
6-боб. Зенон диалектикаси
Зенон ақлли бошқотирмалар муаллифи сифатида машҳур бўлиб, улар ёрдамида, масалан, Ахилл ва тошбоқа тўғрисидаги вазифа каби мисолларда ҳаракатнинг мумкин эмаслигини асослашга уринган.
Элейлик Зенон эр. авв. 489 йили туғилган бўлиб, Пармниднинг шогирди ҳисобланади ва унинг барча мулоҳазаларини ана шу фактдан келиб чиқиб таҳлил қилиш керак. Пармениднинг кўпликни инкор қилгани ҳолда, ўзгариш ва ҳаракатни иллюзия деб ҳисоблагани маълум. Зенон устозининг ҳақ эканлигига ишонган ва уни намойиш қилишга интилган. Хусусан, у пифагорчиларнинг кўплик тўғрисида айтганларини эътироф этувчи файласуф ҳал этиб бўлмайдиган қийинчиликларга дуч келади, зеро ўзгариш ва ҳаракат ҳатто плюралистик фараз позициясидан олиб қаралганда ҳам мумкин эмас. Шундай қилиб, Зеноннинг аргументлари ипифагорчилар – Парменид оппонентлари келтирган асосларни пучга чиқаришга қаратилган.
Кўплик ғоясига қарши далиллар
1.Келинг, пифагорчилар билан бирга Реалликни уни ташкил этувчи қисмлардан ташкил топган деб фараз қилайлик. Бу қисмлар ё ўлчаниши мумкин ёки ўлчаниши мумкин эмас. Агар биринчи қикрни чин деб олсак, унда чизиқни ўлчанадиган заррачалардан ташкил топган объект сифатида чексиз бўлиш мумкин, қанча бўлмайлик, барибир ўлчанадиган қисмлар қолади улар ҳам бўлинадилар ва ҳ. У ҳолда биз чизиқ ўлчамларига эга чксиз қисмлардан ташкил топган деб айтишимиз мумкин.Унда чизиқ чексиз катта бўлиши лозим, чунки у чексиз сонли қисмлардан ташкил топган. Бошқа томондан ёндашиб, қисмлар ўлчамга эга эмас деб фараз қилайлик. Бу ҳолда бутун Борлиқ чексиз киик бўлиб қолади, чунки биз қанча қисмларни қўшмайлик, агар улар ўлчамга эга бўлмаса, унда уларнинг йиғиндиси ҳам ўлчамсиз бўлади. Лекин, Борлиқ ўлчамга эга эмас деганимиз, у чексиз кичик ,унда барчаси чексиз кичик дейшимиз бўлади.
Пифагорчилар, шундай қилиб, дилемма олдида қолишган. Ё бутун Борлиқ буюк чексиз, ё чексиз кичик. Зенон шундай хулосага келтирмоқчики, мазкур дилеммани яратган фараз, чунончи, Борлиқнинг қисмлардан ташкил топиши - пучдир. Агар пифагорчилар Ягона мавжудлиги тўғрисидаги фараз ахмоқона хулосага олиб келади деб ўйлаган бўлсалар, Зенон унга зид фаразни, кўплик мавжудлиги тўғрисидаги фаразни худди шундай ахмоқона хулосаларга олиб келишини кўсатган.
2. Агар кўплик мавжуд бўлса, уни ҳисоблай билишимиз лозим. Ҳеч бўлмаганда, объектлар сони ҳисобланиши зарур, зеро, агар у ўисобланиши мумкин бўлмаса қанда қилиб мавжуд бўлиши мумкин? Бошқа томондан олганда, объектлар ҳисобга тортилмаслиги мумкин, лекин улар сони ексиз бўлиши лозим. Нима учун? Шунинг учунки, ҳар қандай икки қисм ўртасида, худди изиқ чкиз бўлингани каби, бошқа қисмлар бўлиши керак.Бироқ кўплик бир вақтда ҳам чекли , ҳам чексиз дейиш – тўлалигича пуч.
3. Дон солинган қоп қулаётганда биз унинг шовқинини эшитамизми? Албатта. Бир дона дон ёки унинг мингдан бир қисми тушаётгандачи? Ҳеч нарсани эшитмаймиэ. Лекин қоп донлар ёки уларнинг бўлаклари билан тўлдирилган. У ҳолда, агар қисмлари шовқинсиз тушса, унда қисмлардан ташкил топган яхлит тарздаги қоп қандай қилиб шовқин чиқариши мумкин.
Пифагорчиларнинг фазо доктринасига қарши далиллар
Парменид бўшлиқ ёки фазо мавжудлигини инкор этган, ва Зенон устозининг позициясини мустаҳкамлашгаҳаракат қилиб, қарама-қарши томон далилларини пучга чиқариш даражасигача олиб келган. Бир лаҳзага ичида турли объектлар бор фазо мавжудлигини кўз олдимизга келтирайлик. Агар у бўшлиқ, ҳеч нима бўлса, у ҳолда унда ҳеч қандай объектнинг бўлиши мумкин эмас. Агар у қандайдир моддий нарса бўлса, унда унинг ўзи фазода жойлашган бўлиши керак, бу фазо эса бошқа фазода жойлашган бўлиши ва бу ҳолат чексиз давом этиши керак. Леккин бу пуч гап. Шундай қилиб, объектлар фазода ҳам, бўшлиқда ҳам бўлмайди ва Парменид бўшлиқ мавжудлигини инкор этганда ҳақдир.
Ҳаракатга оид далиллар
Зеноннинг ҳаракатга оид апориялари машҳурдир. Зеноннинг қуйидагиларни исботлашга уринишини эсга олиш лозим: Мавжудлигини Парменид инкор этган ҳаракат пифагорчилар кўплик назарияси нуқтаи назаридан олинибқаралганда ҳам бирдек мумкин эмас.
1. фараз қилайлик, сиз стадионни ёки югуриш йўлакчасини кесиб ўтмоқчисиз. Буни қилиш учун пифагорчилар фаразига мувофиқ чексиз сонли нуқталарни босиб ўтишингиз лозим.. Боз устига, агар сиз стадионнинг қарама-қарши томонига етиб бормоқчи бўлсангиз, уни чекланган вақт давомида амалга ширишингиз зарур. Лекин сиз чексиз сонли нуқталарни , бошқа сўз билан айтганда, чексиз масофани вақтнинг чекланган кесмасида босиб ўта олмайсиз. Стадионни кесиб ўта олмаслигингиз ҳақидаги хулоса ўз-ўзидан келиб чиқади. Бундан ташқари ҳеч бир объект ҳеч қандай масофани босиб ўта олмайди (чунки у шу сингари муаммога тўқнаш келади) ва, демак, ҳеч қандай ҳаракат мавжуд эмас.
2.Фараз қилайлик, Ахилл ва тошбоқа югуриш бўйича мусобақалашмоқчи. Ахилл спортчи бўлгани учун тошбоқани олдинга ўтказади. Тошбоқа ҳаракатининг бошланиш жойига етгунча тошбоқа бошқа нуқтага кўчган бўлади , Ахилл бу нуқтага ҳам етганда тошбоқа яна озгина масофага бўлсада силжийди. Шундай қилиб, Ахилл доимо тошбоқага яқинлаша боради, бироқ унга тенглаша олмайди – ва агар чизиқ чексиз сонли нуқталардан ташкил топган деб фараз қилсак, Ахилл ҳеч қачон тошбоқани қувиб ета олмайди, чунки, бундай ҳолда Ахилл чексиз масофани босиб ўтишига тўғри келади. Агар пифагорчилар фаразини қабул қилсак, Ахилл ҳеч қачон ҳеч қачон тошбоқани қувиб ета олмайди; ва, гарчи улар ҳаракат мавжудлигини эътироф этишсада, уларнинг ўз доктринаси бундай эмаслигининамойиш этади. Зеро, ундан келиб чиқадиган хулоса шундан иборатки, секин юрувчи чаққон қандай тезкор бўлса, у ҳам шундай тезкордир.
3.Учиб бораётган ўқни кўз олдимизга келтирайлик. Пифагорчилар назарияси бўйича, ўқ фазода маълум бир ҳолатга эга бўлиши керак.Бироқ, фазода муайян ҳолатга эга бўлиш дегани сукунатда қолишликни билдиради. Бундан учаётган ўқ ўз жойида турибдидган ҳулоса чиқади, бу ҳса пуч гапдир.
4.Аристотель хабар берганидек, Зеноннинг тўртинчи далилини , сэр Девид Росс сўзларига кўра, “тушуниш жуда қийин, қисман бунинг сабаби Аристотелнинг ноаниқ баён қилиши билан боғлиқ бўлса, кисман битикни турлича талқин қилиш мумкинлигидадир”. Стадионда ёки югуриш йўлакчасида туришган уч гуруҳ спортиларни кўз олдимизга келтирайлик. Гуруҳлардан бири ҳаракатда эмас, қолган иккитаси бир-бирига қарши бирдек тезликда ҳаракатланмоқда.
Муайян ҳолатни эгаллаши учун В гуруҳинигастлабки спортчилари А гуруҳининг тўртта спортчиси ёнидан югуриб ўтиб кетишди, бу пайтда С гуруҳининг биринчи спортчилвари В гуруҳининг барча спортчилари ёнидан югуриб ўтишди. Агар бир узунлик бирлигини босиб ўтиш учун бир вақт брлиги талаб этиладиган бўлса, унда қуйидаги чизмадаги ҳолатга эришиш учун В гуруҳининг биринчи спортчилари учун С гуруҳи спортчиларига кетадиган вақтнинг роппа-роса ярми керак бўлади. Бошқа томондан олганда, В гуруҳининг биринчи спортчилари С гуруҳининг барча спортчилари ёнидан ўтгани сингари, бу гуруҳнинг биринчи биринчи спортчилари В гуруҳи спортчилари ёнидан ўтиб кетишди. Демак, улар бундай ҳаракатни вақтнинг бир хил кесмасида амалга ошириши зарур эди. Биз вақтнинг бутун ҳолати унинг ярмига тенг деган пуч хулосага келдик.