6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja

Dialektik  ziddiyat  –  bir-birini  istisno  etuvchi  qarama-qarshiliklarning 

bilvosita  birligidir.  Qarama-qarshiliklar  –  ziddiyatlarning  negizi,  bog’lovchi 

bo’g’inlar  esa  –  ularni  yechish  mexanizmidir.  Quyidagi  dalillar  bog’lovchi 

bo’g’inlar roli va qarama-qarshiliklar tushunchasiga misol bo’lishi mumkin: Irsiyat 

---

va  o’zgaruvchanlik  qutblarida  nafaqat  organizmning  avvalgi  holati,  balki 

o’zlashtirilgan  yangi  belgilari  ham  saqlanishini  ta’minlovchi  genetik  kod 

bog’lovchi  bo’g’in  hisoblanadi.  Ijtimoiy  hayotda  jamiyatning  o’ta  boy  va  o’ta 

qashshoq  qatlamlari  qarama-qarshiliklari  o’rtasida  bog’lovchi  bo’g’in  vazifasini 

o’rta sinf bajaradi. O’rta sinf mamlakat aholisining aksariyat qismini tashkil etishi 

lozimligi,  aks  holda  jamiyat  holati  doimo  beqaror  bo’lishini  Aristotel  qadim 

zamonlardayoq  qayd  etgan.  Zero,  mayda  mulkdorlar  olgan  daromadining  bir 

qismini o’z ishini rivojlantirishga yo’naltiradi, bozor kon’yunkturasini o’rganadi va 

unga juda tez moslashadi, bozorni zarur tovarlar va xizmatlar bilan boyitadi. Yana 

bir  misol  –  shaxs va  jamiyat  munosabatlari.  Ma’lumki,  shaxs  va  jamiyat  qarama-

qarshiliklar  hisoblanadi,  shaxs  a’zo  bo’lgan  ijtimoiy  guruhlar  ularning  o’rtasida 

bog’lovchi  bo’g’in  sifatida  amal  qiladi.  Bu  va  boshqa  dalillar  bilishda  ichki 

qarama-qarshiliklar  mavjudlgini  ham,  bog’lovchi  bo’g’inlarni  ham  hisobga  olish 

muhim ekanligini ko’rsatadi. XX asr 30-yillarining boshida ingliz fizigi Pol Dirak 

pozitronlar,  ya’ni  elektronlarga  o’xshash,  lekin  musbat  zaryadga  ega  bo’lgan 

zarralar  mavjudligini  bashorat  qildi.  Garchi  olim  o’z  nazariyasida  biron-bir  xato 

topmagan bo’lsa-da, aksilzarralar mavjudligiga uning ishonchi yuq edi.  

Shunday qilib, qarama-qarshiliklar aloqasi va ziddiyatlarni yechishning bir-biri 

bilan bilvosita bog’liqligi umumiy xususiyat kasb etadi, aloqa usuli esa bog’lanish 

xususiyati  bilan  belgilanadi.  Bog’lovchi  bo’g’inlarning  o’zi  ziddiyat  qarama-

qarshi a’zolari xossalarining uyg’unligidan tashkil topadi.  

Tafovut  -  avvalgi  holatdan  saqlanib  qolgan  xossalar  ustunlik  qilgani  holda, 

ayni  bir  predmet  xossalarining  mos  kelmasligidir.  «Tafovut»  -  har  xillik,  o’z-

o’ziga,  boshqa  narsalar,  hodisalar,  jihatlarga  mos  kelmaslik  munosabati.  Tafovut 

kuchli  yoki  ahamiyatsiz  bo’lishi  mumkin.  Kuchli  tafovut  –  predmetning  o’z-o’zi 

bilan  ziddiyatga  kirishish  omili.  Bu  qarama-qarshilik  bosqichi  bo’lib,  uning 

yechilishi  predmetning  butunlay  o’zgarishiga  olib  keladi.  Shunday  qilib, 

ziddiyatlarning kuchayishi va o’z yechimini topishi rivojlanish manbai hisoblanadi.  

Rivojlanish  manbai  va  rivojlanishni  harakatlantiruvchi  kuchni  farqlash  lozim. 

Rivojlanish  manbai  –  ichki  hodisa,  predmetning  ichki  ziddiyatlaridir.  Vaholanki, 

tashqi  ziddiyat  ham  rivojlanishni  harakatlantiruvchi  kuch  bo’lishi  mumkin. 

Masalan,  siz  shamollab  qoldingiz.  Ayni  holda  tashqi  muhit  sizning  holatingiz 

o’zgarishini  harakatlantiruvchi  kuch  bo’ldi.  Dialektik  ziddiyat  tarkibida  asosiy 

tomon  manfiy  xususiyatga  ega,  chunki  u  mazkur  ziddiyatni  bartaraf  etish,  inkor 

qilishga qaratilgan. Musbat tomon mazkur ziddiyatni saqlashga qaratilgan.