6-Mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Reja

tizim  elementlari  o’rtasidagi  umumiy  va  invariant  aloqa

. 

Ularning uchta turi mavjud. 

Voqyelik  qonunlari

 

bizning  ongimizdan,  biz  ularni  bilish-bilmasligimizdan 

qat’iy nazar mavjud va amal qiladi.

  

Fan  qonunlari

 

odamlar  tomonidan  anglab  yetilgan  voqyelik  qonunlarining 

ongimizdagi  in’ikosi.

  Har  bir  fan  voqyelikning  muayyan  sohasini  o’z  predmeti 

sifatida  o’rganar  ekan,  mazkur  sohada  amal  qiluvchi  qonunlarni  aniqlaydi.  Ilmiy 

nazariya bilan qamrab olingan soha qancha keng bo’lsa, uning qonunlari shuncha 

umumiy  bo’ladi.  Fanda  qonunlarning  umumiylik  darajasiga  ko’ra  murakkab 

iyerarxiyasi  mavjud.  Umumiylik  darajasi  pastroq  bo’lgan  qonunlar  umumiyroq 

qonunlarning  ayrim  ko’rinishlari  sifatida  amal  qiladi  va  so’nggi  zikr  etilgan 

qonunlardan ularning oqibatlari sifatida keltirib chiqariladi.  

Masalan,  geometrik  optikada  yorug’likning  aks  etish  va  sinish  qonunlari 

elektromagnit  to’lqinlar  tarqalishining  umumiyroq  qonunlaridan,  ular  esa,  o’z 

---

navbatida, elektromagnit maydoni nazariyasining yanada umumiyroq qonunlaridan 

kelib chiqadi.  

Har  qanday  qonun  muayyan  sharoitda  amal  qiladi.  Qonun  amal  qilishining 

bazis  va  lokal  sharoitlarini  farqlash  lozim. 

Bazis  sharoitlar  qatoriga  qonunning 

amal qilish sohasini belgilovchi sharoitlar kiradi

.

 

Mazkur sharoitlardan tashqarida 

qonun amal qila olmaydi (ular yo’q bo’lgan taqdirda ularda amal qilayotgan tizim 

ham  yo’q  bo’ladi). 

Lokal  sharoitlar  qatoriga  qonunning  amal  qilish  sohasidagi 

sharoitlar  kiradi.  Qonun  bu  sharoitlarning  har  qanday  variasiyasida  o’z  kuchini 

saqlab  qoladi,  lekin  ularning  o’zgarishlari  qonunning  amal  qilish  natijalarining 

o’zgarishlariga sabab bo’ladi.

 Qonun lokal sharoitlarga nisbatan invariant, lekin u 

bazis sharoitlarga nisbatan invariant emas.  

Masalan,  Arximed  qonuni  uchun  suyuqlik  va  unga  solingan  jism,  og’irlik 

kuchining  mavjudligi  bazis  sharoitlar  hisoblanadi.  Bu  sharoitlarga  nisbatan 

Arximed  qonuni  noinvariantdir:  ular  mavjud  bo’lmasa,  qonun  amal  qilmaydi.  Bu 

yerda suyuqlikning tarkibi va solishtirma og’irligi, jismning fizik tuzilishi va shakli 

lokal sharoitlar hisoblanadi. Ularga nisbatan qonun invariantdir. Ammo uning amal 

qilishi turli natijalarda aks etishi mumkin: ayrim hollarda jism suvda suzadi, ayrim 

hollarda esa – u cho’kib ketadi.  

Odamlar  qonunlarning  amal  qilish  sharoitlarini  o’zgartirib,  ulardan  o’zlari 

istagan  natijalarga  erishish  uchun  foydalanish  imkoniyatini  qo’lga  kiritadilar. 

Yangi  bazis  sharoitlarni  yaratish  yo’li  bilan  esa  ular  ayrim  qonunlarning  amal 

qilishini to’xtatish va boshqa qonunlarni amalga kiritishga qodirlar.  

Hodisalarning  muntazamligi,  takroriyligida  qonunlarning  amal  qilishi 

(shuningdek  fenomenlogik  qonun,  empirik  bog’lanish)  qonuniyat