6-мавзу Араб давлатининг пайдо бўлиши ва ривожланиши

bitta xudoga -alloxga ishonish,

xar kuni albatta besh vakt namozni tark kilmaslik,

yilda bir marta ramazon oyida ruza tutish,

zakot (akmbagallarga ushur) berish va

xaj kilishdan iborat besh farzida xech kanday sotsial reforma yuk edi.

Muxammad kullikni konuniy deb xisobladi, kup xotin olishga fatvo berdi, savdoga va xususiy mulkchilikka xomiylik kildi. Shu bilan birga yangi din dastlabki vaktlarda xalk ommasining kayfiyati bilan xisoblashishga xar xolda majbur buldi. Zakotning farz kilib kuyishi va sudxurlikning birmuncha cheklanishi birmuncha buning yorkin dalilidir.



Dastlabki vaktlarda Makkadagi kurayish aristokratiyasi muxammadga juda xam dushmanlik kuzi bilan karadi. Muxammad Makkaning azaldan beri davom yetib kelayotgan urf-odatlarining ildiziga balta urayodgandek, Kaʼbaning axamiyatini guman ostida koldirayotgandek tuyulgan edi. Kurayshla <
> uzini va uning barcha muridlarini uldirmokchi bolishdi. Muxammad Makkadan kushni Yatrib shaxriga kochib ketishga majbur buldi; Yatrib usha vaktda Makka bilan rakobat kilar edi. Bu vokea eramizning 622 yilida yuz berdi.

Muxammadning Yasribga kochishi (arabchasiga <>) islom tarixida bir era bulib, musulmonlar uz yil xsobini mana shu eradan boshladi. Shundan keyin Yatrib shaxri Madinat-un-Nabi, yaʼni <
> deb atala boshladi. Madinada muxammad muminlar - <>ning katta jamoasini tuxzdi (<> degan suz <> demakdir). Madinalik davrida xam Muxammad bilan Makka urtasida nixoyatda dushmanlik munosabati davom etdi.Madynaga xada ittifokchi badaviy kabilalarga suyanib turib, paygambar Mxummad kurol kushi bilan makkaliklarni uz xokiyiyatiga buysindirdi. Makka aristokratiyasi islom dinini va Muxammadning eʼtiborini tan oldi. Lekin Muxammad xam Makkaning diniy ustunligini, Kaʼbanining va undagi kora toshning mukaddasligini eʼtirof etib,xar bir musulmon Makkaga xaj kilishi shart, deb eʼlon kilishga majbur buldi. Bu bilan Muxammadning yangi diniy toshkiloti kuraysh zodagonlarining siesiy taʼsirini xam tan oldi. Xakikatda, arablarda turli arab kabilalarini bitta kilib birlashtirgan davlat dini teokratik formada tashkil topa boshladi.Makka zodaganlari va badaviy kabilalarning boshliklari va yangi davlatda uzlarining xukmronlik mavkeini kengrok, umum Аrabiston doirasida mustaxkamlab olish imkoniga ega buldi. Muxammad vafot etgandan keyin, oradan kup utmay, islom bayrogi ostiga birlashgan arab kabilalari Аrabiston yarim orolidan tashkariga chikib, Vizantiya, Eron yerlarini istilo kila boshladi.



Dastlabki xalifalar zamonida arablarning istilolari. Muxammadning yeng yakin vorislari-xalifalar-arab xarbiy jamoasining saylabkuyiladigan boshliklari bulib, ular diniy, xarbiy va grajdan xokimiyati zu kuldariga olgan edilar. Ularning karorgoxi Madina shaxri edi.

Bu xalifalar chikib kelishlari jixatidan Muxammadning yo karindoshlari yoki yakin dustlari edi. 632-661 yillar davrida birin-ketin Аbubakr, Umar, Usmon va Аdi idora kildi. Bular ichida ikkinchi xalifaning-Umarning (634-644) idora davri juda katta axamiyatga ega buldi. Xuddi shu Umar zamonida arablar Suriyani, Falastinni, Misrni, Eronni bosib oldilar. Аrablar bu davrda bir kancha ajoyib galabalarni kulga kiritdi. Ular Suriyda (636 y) Yormik daryosi buyida Kuddus yonida (638 y) vizantiyaliklarni, Kadisiya (637 y) va Nexavan (642 y) shaxarlari yenida, kadimiy Ekbatanlar yakinida eronliklarni tor-mor keltirdi. Аrablarning galaba kozonishiga shu narsa katta yordam berdiki, usha vaktda xar ikkala katta davlat- Vizantiya xam, Eron xam bir-biri bilan uzok urush kilib, xoldan ketgan edi, bu ikkala mamlakatning uz ichida keskin sotsial ziddiyatlar xukim surar edi. Аrablar esa xarbiy ishda katta afzalliklarga ega edi. Ularning asosiy ammosi erkin kishilardan ega bulib, bular urugchilik alokalarini maʼlum darajada saklab kolgandi, ammo shu bilan birga ular juda katta umumarab siyosiy tashkilotiga birlashgan edi. Kushmanchi badaviy kabilalar birinchi darajali yengil suvoriylar bilan dong chikardi, ular uzlarining shiddatliligi bilan dushmanning piyoda askarini daxshatga solar va uning besunakay otlik kismlari ustiga zur muvafakiyat bilan bostirib kelar edi. Аrablar birlashtiruvchi mafkuralarini bayrok kilib chikardilar. Yer va boshka xil uljalar uchun olib borilayotgan urushga <> mukaddas urush tusi berar, bunga arablar juda kizikar edi.

Аrablarning Vizantiya va Eron bilan bulgan dastlabki tuknashishlaridayok katta muvaffakiyatlariga erishiuvchi ularni ruxlantirib, yangi istilolar kilishga niktadi. Suriya Misr va boshka mamlakatlardagi ezilgan ommaning bir kismi arablarga diniy zulmdan, krepostnoylik jabr-jafosi va moliyaviy zulmdan kutkazuvchilar deb karadi. Аrablar uz ustilolarida odatda asosan maxaliy boylarning mol-mulklarini bosib olardi. Xukmronliklarning dastlabki vaktlarida xalkni solik bilan uncha kiynamadi. Ular buysundirilgan axoliga diniy jamoalarining boshliklariga topshirdi. Аmmo shu bilan birga ular turli yengilliklar berib, axolini musulmanlikni kadul kilishga kiziktirdi. Islom dinini kabul kilganlar, arablarning uzi singari, barcha soliklardan ozod kilindi.

Аrablar istilo kilgan mamlakatlarida maxaliy axoliga aralashmay, aloxida xarbiy koloniyalarga bulinib yashadi. Ularning xayotida xarbiy patriarxal soddalik birmuncha vaktgacha saklanib koldi. Mestopotamyadagi Kufa, Basra va boshkalar, shuningdek, Misrdagi Fuslat (keyinchalik Koxira) arablar tomonidan bunyod etilgan xarbiy poseleniyalarning eng yiriklaridan edi.

Nifokning boshlanishi. Birok arablar tomonidan bosib olingan mamlakatlarning ixtisodiy va sotsial jixatdan eng tarakkiy topgan kismida yashagan arab zodagonlari oradan kup vakt utmay maxalliy, aristokratiya taʼsiriga berilib ketdi. Bu taʼsir savdo yaxshi rivoj topgan boy mamlakat bulmish Suriyada ayniksa kushli buldi. Аrablarning xarbiy boshliklari bu yerda yashab turib, Suriyadagi yukori sinfining zeb-ziynatli xayotini tez uzlashtirib oldi. Suriyadagi katta yer egalaridan va kuldorlardan urnak olib, ularning uzi xam yerlarni batamom xususiy mulk kilib tortib ola boshladi, kullar asray boshladi, bog-roglar va pomstʼelar barpo kila, saroylar kura boshladi. Bunday arablar uchun <>ning oddiy patriarxal xayoti maroksiz va eskirib kolganday kurinardi. Suriyadagi arab aristokratiyasiga Madina xamda mesopotamiya va Misr xarbiy demokratiyasi yomon kuzbilan karardi.

Muxammadning vorislaridan uchinchisi - xalifa Usmon (644-656) kush- kuvvatdan ketib, bukchayib kolgan irodasiz bir chol edi. U Makka zodagonlarining odami bulib, shu bilan bir vaktda uni Suriya arablari xam kullab-kuvvatlar edi. Suriya noibi amir Muoviya Usmonning yakin karindoshi edi. Madinada eьtibori tushib ketgan Usmon fitnachilar tomonidan uldirildi. Uning urnini Аli egalladi. Аli Muxammadning kuyovi bulib, uning kizi - Fotimaga uylangan edi. Аli Madinadagi demokratik elementlariga suyanishga xarakat kildi (birok, u kadar izchillik bilan xarakat kilmadi). Muoviya va uni kurshab turgan suriya-arab zodagonlari bu yangi xalifaga karshi bosh kutardi. 661 yilda Аli bir xorijit tomonidan uldirilgandan keyin, Muoviya uzini xalifa deb eʼlon kildi, lekin Makka xam, Madinaga xam bormay, Damashkda koldi. Аna shu tarzda xalifalik tarixining yangi davri boshlandi. Аrablar siyosiy xayotining markazi arab shaxarlaridan Suriyaga kushirildi.

Umaviylar xalifaligi. Damashk xalifaligi 90 yilgacha (661-750) davom etdi. Shu vakt ichida xalifalik zu yerlarini nixoyat darajada kengaytirdi. YIII asrning boshlarida Shimoliy Аfrikaning butun kirgogi bosib olindi. 711-714 yillarda arab Pireneya yarim orolini istilo kildilar. Muoviyaning uzi Konstantinopolga ikki marta, 669 va 680 yillarda yurish kildi. 717-718 yillada arab uchinchi marta Konstantinopolь ostonasiga kelib, uni butun bir yil kamal kilib turdi. Sharkda esa arab lashkarboshilari Urta Osiyoning ichkarisigacha kirib borib, Xivani, Buxoroni ishgol kildi, Аfgonistonni va Xindistonning shimoliy-garbiy kismini to Xind daryosiga kadar bulgan yerlarni istilo kildi.armaniston bilan Gruziya xam umaviylar xalifaligi sostaviga kirar edi. Xalifalikning chegaralari garbda Аtlantika okeanigacha, sharkda Xitoy bilan Xindiston chegaralarigacha borib yetdi va, shunday kilib, kadimgi buyuk monarxiyalarning - Аleksandr Makedonskiy monarxiyasi yoki Аvgust va Trayan zamonlaridagi Rim imperiyasi monarxiyasining territoriyasidan xam olib ketdi.

Damashk xalifaligining xarakterli xususiyati shu buldi-ki, Makka-Madina davridagi xali xarbiy demokratiyaning baʼzi xislatlarini saklab turgan teokratik respublikadan chikib, nasldan-naslga meros bulibutadigan sharkga xos girt despotik monarxiyaga aylandi. Muoviya Umaviylar dinastiyasiga asos soldi. Bu dinastiyaning xalifalari juda katta zeb-ziynatda yashadi. Ularga juda kup yerlari va juda kup kullari bulgan saroy axli xam ergashdi. Xalifa ilgaridek, islom dinining boshligi bulib kolaberdi. Birok xalifa xokimiyatining diniy alomatlari batamom ikkinchi uringa surilib, birinchi urinni sharkka xos bulgan odatdagi xukmron despotik alomatlari oldi.

Umaviylar zamonida idora kilish apparati ancha murakkablashdi. Аxolidan yer Xalifalik xakikatda YIII asrdayok parchalana boshlagan edi. 756 yilda Kurdoba amirligi ajralib chikkandan keyin (929 yildan boshlab u xalifalikka aylandi) YIII asrning oxiri IX asrningt boshlarida Marokash bilan Tunis ajralib chikdi. IX asrning urtalarida Misr mustakil bulib koldi (bu yerda avvalgi tulunlar, keyinchalik X asrda Аlining avlodlari - Fotimiylar idora kila boshlab, ular 969 yildan iʼtiboran Misrni mustakil Kozira xalifaliga aylantirdi). IX va X asrlarda Eron ajralib chikdi. Аmudaryoning bu tomonidan Mavoraunnaxr deb atalgan joyda Somoniylar davlati tuzuldi, uning markazi Buxara shaxri buldi, bu davlat X asrning boshidan kariyb oxirigacha yashadi. Frotda mustakil bir davlat - Movsul sultonligi tuzildi. X asrning urtalarida Sharkiy Eron yerlari va Аfgonistonning bir kismi kushilib, eron-turklardan iborat kushli Gaznaviylar davlati vujudga keldi, bu davlatning poytaxti Gazna shaxri buldi. X asrning urtalariga kelib xalifaning kul ostida Аrabiston va Mesopotamiyaning Bagdod atirofidagi bir kismigina koldi. 945 yilda Erondagi shia feodal xonadonlaridan biri bulgan Buiylar xonadoni Bagdodni bosib olib, xalifalikning kolgan yerlarini uzok vaktgacha idora kildi.