6-мавзу Араб давлатининг пайдо бўлиши ва ривожланиши

6-мавзу Араб давлатининг пайдо бўлиши ва ривожланиши.

Режа

1. Исломгача бўлган даврда Арабистон ярим ороли.

2. Ислом динининг вужудга келиши.

3. Араб халифалигининг ташкил топиши.

4. Уммавийлар сулоласи даврида Араб халифалиги.

5. Аббосийлар сулоласи даврида Араб халифалиги.

6. Араб халифалигида маданий хаёт.

Аrablar tarixi odatda uch davrga:

• 
  Makka- Madina davriga - Islom dini paydo bulmasdan ilgarigi Аrabiston va islom dinining paydo bulish davriga (YI-YII asrlar);
  
• 
  Damashq (Suriya) davriga - Umaviylar dinastiyasining idora kilish davriga (661-750) va
  
• 
  Bagdod (Eron- Mesopotamiya) davriga -Аbbosiylar dinastiyasining idora kilish davri xalifaliklarning turklar tomonidan bosib olish bilavn tugadi.
  

Аrab xalifaligining turli siyosiy markazlari bilan boglig bolgan bu uchta xronologik davriga arab feodalizmining rivojlanishi xam asosan muvafik keladi. Birinchi davrda arab jamiyatida feodallashuv protsessi endi boshlanayotganligi namoyon buladi. Ikkinchi va xususan, uchunchi davrda yevropa feodalizmidan jiddiy kiluvchi bir kancha tamonlari bulgan arab feodalizmining xarakterli xususiyatlari tarkib topdi.



Islom dini paydo bulmasdan ilgarigi Аrabiston. Territoriya jixatidan Yevropaning turtan bir kismiga teng keladigan juda katta yarim aral bulmish Аrabiston yarim orolining kup kismi suvsiz chul va saxrolardan iboratdir, ammo dexkonchilik kilish mumkin bulgan yeri ozginadir. Shuning uchun Аrabiston axolisining zochilik kismigina utrok xayot kechirar va dexkonchilik bilan shugullanar edi. Аrablarning kupchiligi esa kushmanchi -badaviylardan iborat bulib, kuy, echki va tuya bakor edi. Аrabistonning dexkonchilik uchun yeng kulay bulgan ulkasi janubiy-garbiy oblastь-Yaman yoki <> bulib, bu reda kadim zamonlardayok muttasil ravishda birining urnini ikkinchisi olib kelganbir necha yirik kuldorlik dalati bor edi. Xijozning (yarim orolining Kizil dengiz buylab chuzilib ketgan kambar kismining) esa fakat ayrim voxalaridagina dexkonchilik kilish mumkin edi. Yarim orolning yeng katta kismi -Najd-sugoriladigan yerlari juda kam bulgan goyat katta yassi toglikdan iborat bir joy bulib, fakat chorvachilik uchungina yarar edi.

YI-YII asrlardagi arablarning ijtimoiy tuzumida xali urugchilik belgilari kushli edi. Аrablar-kushmanchi (badaviy) arablar xam, utrok arablar xam-juda kup urug va kabilalarga bulingan edi. Xun olish bor edi. Urugning bayrok aʼzolari kurbsizrok karindoshlariga ixtisodiy jixatdan yordam berishga lozim edi. Xar bir kabilaning uz diniy marosimi bor edi. Kabila va uruglarning boshida shayox va saidlar turib, xokimiyat fakat shularning kulida edi. Birok urugchilik tuzmining yemirilish alomatlari ruy bera boshlagan edi. Urug-kabila zodagonlari yeng yaxshi yaylovlari va dexkonchilik uchun yarokli uchastkalarni -voxallarni (bunday uchastkalarning uzi oz edi) uz kuliga kirgizib olmakta edilar. Zodagon iolalarining kupdan-kup mollari, shuningdek, kullari bular edi. Shayx va saidlar shu oilalardan chikar edi. Urushda kulga kiritilgan uljalarning eng kup kismi bularga ajiratilar edi. Аrablarda urug-kabila zodagonlaridan tashkari, yaʼni kadila-urug boщliklari va oksokollaridan tashkari, yana shaxarli savdagor-sudxurlardan iborat boshka bir yukori tabaka xam xavj olib bordi, bu tabaka xam muayyan bir kabila va urugka kirgan bulib, odatda badaviy kadillarning boshliklari bilan kattik boglangan edi. Urta dengizdan Xindistonga boradigan muxim savdo yuli kadimdan Аrabistondan utar edi. Xijoz orkali shimoldan janubga katta savdo yuli utar edi. Shu savdo yulida ilk vaktlardayok katta-katta savdo punktlari, Makka, Yatrib va boshkalar vujudka keldi. Makka shaxri ayniksa katta axamiyatga edi. Аrablar urtasida juda dongi ketgan ibodatxona bulmish Kaьba va undagi mukaddas kora tosh (xajari asvad) shu Makkada edi. Makkada shu Kaьba atirofida xar yili katta yarmarka bulib turar edi. Makkaning savdogar-sudxurlardan iborat bolgan yukori tabakasi savdodan katta-katta foyda kurar edi. Ular kullarni ekspluatatsiya kilish va kul olib sotish bilan xam shugullanar edilar. Shaxardagi mayda xunarmandlar xam shu savdogar-sudxurlardan xamma vakt korizdor bulib, iktisodiy jixatdan ularga karam edi.



YI-asrning oxiri YII-asrning boshlarida arablar kattik iktisodiy va sotsial krizisga uchradi. Yarim orolning axolisi kupayib, yer yetishmay koldi. Oddiy arablar uchun xam katta madad bulib kelgan karvon savdosi xam tushkinlikka uchradi. YI-asrda eronlar bilan xabashlar urtasida bulgan va uzok-uzok vakt davom etgan urushlar natijasida Yaman deyarli butunlay xarob va vayron buldi. Shimoldan janubga va eanubdan shimolga tovar olib borish juda xam kamyib ketdi.

Eroniylar Xindistonga boradigan va uzlari uchun foydali bulgan boshka bir yulga, yaʼni Tigr (Dajla) va Yevfrat (Frot) daryolari buylab Fors kultigiga boradigan yulga xomiylik kilardilar.

Аna shunday sharoitda arablarda sinflarning tashkil topish protsessi tezlashib ketdi. Аrab shaxarlaridagi axolining kuyi tabakalari uz axvolidan narozi edi, ular sudxur boylarga nafratlanib karar edi, bu narozilikni va nafratlanib karashni dexkonchilik bilan shugullanuvchi utrok kabilalardagi oddiy omma xam kuvvatladi, bu kabilalar xam yerga muxtaj edi va uz urug- kabilasidagi feodallasha boshlagan zodagonlardan jabr-zulm kurmokda edi.

Аrab xalk ammosining ijtimoiy norozligi ideologiya tarzida, yangi din- islom dinining vujudga kelishi ifodalandi.



Islom dinining paydo bulishi. Muxammad va uning jamoasi. Muxammad (570-632) kuraysh kabilasiga mansub bulgan va kamballashgan xonadondan chikkan edi, bu kabila Makkada xukmron kabila edi. Muxammad dastlab chupan bulib, keyin badavlat bir xotinga uylanish orkasida savdogar bulib olgan. Lekin uning sudxurlikka ilgaridan yoman kuz bilan karab kelishi uning demokratik elementlar bilan yakinlashuviga sabab buldi. Muxammad din targibotshisi (<
>) sifatida 610 yillarda maydonga chikdi. Sudxurlikni koralashdan tashkari, u xar bir kishidan kambagallarga yordam berishni, uz darodining undan bir kismini kambagallarni bokish uchun ajiratishni talab kildi. Shu bilan birga uruglar urtasidagi uzaro urush-janjallarni tuxtatishni xam talab kildi, uruglarning bir-biridan kasos olishiga, urug va kabilalarning tor kon-kardoshlik doirasida bikinib yotishiga karshi chikdi. Аrab jamiyatining bundan buyoktagi rivojlanishiga gov bulib kolgan urugchilik tuzumining tor diorasiga karshi olib borilgan bu kurash Muxammadning kup xudolikdan kaytib, bitta xudoga- ollxga siginish kerak, degan asosiy diniy talabida ifodalandi (islom dinining <> degan asosiy formulasi- <>, demakdir). Ollox -kurayish kabilasidagi bosh xudoning nomi bulib, Muxammad unga butun olam xudosi tusini berdi. Mumin musulmonlar <> (Muxammad uzini shunday deb eʼlon kilgan edi) suzsiz itoat kilishlari kerak edi. Yaxudiy va xristian dini (bu dindagilar usha vaktda Makkaning uzida xam kup edi) yangi dinga taʼsir etgan bulib, bu taʼsir Muxammadning taʼlimotida juda ravshan aks etdi. Islom dini Muso bilan Isoni Muxammaddan oldingi paygambarlar deb tanidi. Yaxudiylar va xristianlar singari musulmanlar xam Kuddusni mukaddas shaxar deb xisoblar edilar. Doimo juma kunlari bayram kilinishi yaxudiylar va xristianlardagi shanba va yakshanba kunlariga muvofik kelar edi.

Muxammad vujudga keltirgan yangi dinning beshta asosiy koydasida, yaʼni:

•