6-ma’ruza Mavzu: Sodda gapning murakkablashuvi Tayanch tushunchalar

Ajratilgan aniqlovchilar. Ajratilgan aniqlovchilar ikki xil bo`ladi: a) ajratilgan sifatlovchi; b) ajratilgan qaratuvchi.
Ajratilgan sifatlovchilar sifatlanmishidan keyin keladi. Bunda ham tartib va intonatsiya muhim rol o`ynaydi. Masalan, Qurilishga kelgan odamlar: serzarda, dordan qochgan, tez orada kelgan tomonlariga qarab juftak rostladilar (As.M.).
Ajratilgan qaratuvchilar ham o`zidan oldin qo`llanadigan aniqlovchining ma`nosini konkretlashtirish, ta`kidlash uchun xizmat qiladi: Yo`lchida o`z kuchiga ishongan, qadr-qimmatini baland tutgan kambaqal yigitning—odamlikning qruri kuchli edi (O.). Avvalo, tarbiyada oila sardorining—otaning roli beqiyos ( “Saodat”).
Ba`zan predmetni (ajralishini( turli tomondan xarakterlash uchun birdan ortiq ajratilgan aniqlovchilar qo`llaniladi. Keyin u yagona o`qli—ishongan boqi, suyangan toqi—Razzoqning ayriliq dardini tortdi (O`.G`.).
Ajratilgan to`ldiruvchilar. Ajratilgan to`ldiruvchilar o`zidan oldin kelgan olmosh, ot kabi so`z turkumlari bilan ifodalangan bo`laklarning ma`nosini konkretlashtirish uchun qo`llanadi: Badiiy asarni yaxshi tushunish uchun uning qurilishini, ya`ni asarni tashkil qiluvchi asosiy elementlarni, yaxshi bilish talab etiladi (“Guliston”). Kechqurun osh suzsak, bir nasiba kam, qumsayman birovni—allakimimni... (G`.G`.). Kurash yo`lini qidirgan bu aqlli yigitni —Yo`lchini, xalq himoya qiladi (O.).
Ajratilgan hollar. Ajratilgan hollar o`zidan oldin kelgan hollarning ma`nosini izohlaydi. Bu vazifada ko`proq o`rin holi, payt holi, ravish oboroti bilan ifodalangan ravish holi qo`llanadi va paytni, o`rinni, harakatning belgisini chegaralab ko`rsatadi: Qo`rqondan, ichkari hovlidan, Mirzakarimboy chiqib keldi (O.). Ular O`isor toqi dalalarida, Darai nihonda, uchrashgan (S.A.). Ertaga, kech soat sakkizda, “Qizlar” davrasi bo`ladi (e`lon). Nigor oyim, xumor ko`zlarini yoshlab, Sunbul sochlarini orqasiga tashlab, qirq kanizini boshlab, bir so`z deb turibdi ( “Nigor va zamon”dan). Akang ketgan deydi yanga. Bobo toqqa qo`yiga (SH. Rahmatulla).