6-Ma’ruza inersial va noinersial sanoq tizimlari. Relativistik mexanika

5.14-rasm. Bir-biriga nisbatan tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan sanoq tizimlarida sodir bo‘ladigan hodisalarning vaqt momentlari
va
bo‘lgani uchun

ya’niK – sanoq tizimida ikkita lampa har xil vaqtlarda yorishadi.
2) K sanoq tizimida 0X o‘qi bo‘ylab koordinatalari x₁ va x₂ bo‘lgan sterjen yotgan bo‘lsin (17-rasm).
K sanoq tizimida sterjenning uzunligi bo‘ladi. Ktizimda esa

bu yerda . (16.1) - Lorents almashtirishlariga asosan

yoki


6.15-rasm. Bir-biriga nisbatan harakatda bo‘lgan sanoq tizimida uzunlik o‘lchamining o‘zgarishi
Sterjen tinch holatda bo‘lgan K - sanoq tizimiga nisbatan – tezlik bilan harakatlanayotgan K - sanoq tizimida sterjenning uzunligi marta kichikdir. Tizimning – tezligi, yorug‘lik tezligiga yaqinlashishi bilan, sterjenning uzunligi nolga tenglashadi va uning
haqiqiy uzunligi yoqola boradi.
3) K tizimda koordinatalari bo‘lgan A – nuqtada lampa – vaqtda yorishib, – momentda o‘chadi (18 - rasm).
K - tizimda lampaning yonish vaqti
ga teng.
Lorentsalmashtirishlaridan foydalanibK – tizimda yonish vaqtini
ifodalab ko‘ramiz:
;

6.16 - rasm. Bir-biriga nisbatan harakatda bo‘lgan sanoq tizimida vaqtning o‘zgarishi
Hodisa sodir bo‘layotgan tizimning tezligi yorug‘lik tezligiga yaqinlashishi bilan K – tizimda yonish vaqti cheksizlikka intiladi va o‘z ma’nosini yo‘qotadi.
4) (15.3) - va (16.1) - formulalardan foydalanib tezliklarni qo‘shishning relyativistik ifodasini keltirib chiqarish mumkin. Yuqoridagi formulalarning hosilalarini keltiramiz
; ,
,
yoki

5) Klassik mexanikaga asosan, jismning massasi o‘zgarmasdir. Ammo, zarrachalar tezligining ortishida o‘tkazilgan tajribalarda
massaning tezlikka bog‘liqligi kuzatilgan

bu yerda m_o – tinch holatda turgan elektronning massasi, m – relyativistik massa deb ataladi.
Nyutonning dinamikasiga asosan: .
Moddiy nuqta relyativistik dinamikasining asosiy qonunini shunday yozish mumkin:
,
yoki
; ,
Bu moddiy nuqtaning relyativistik impulsidir.
Adabiyotlar

1. 
   Serway R.A., Jewett J.W. Physics for Scientists and Engineers with Modern Physics,8ed. , Brooks Cole, 2010. -1558 p., ISBN: 1439048444.
   
2. 
   Physics for Scientists and Engineers (9781133947271): Raymond A. Serway, John W. Jewett:
   
3. 
   Young H.D., Freedman R.A. University Physics with Modern Physics,13th Edition. — Addison-Wesley, 2012. — 1598 p.
   
4. 
   Q. P. Abduraxmonov, O’ Egamov “ Fizika kursi” darslik, Toshkent “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y.
   
5. 
   Trofimova T.I. Kurs fiziki.M.Vsshaya shkola 1999.S.543
   
6. 
   Abduraxmanov K.P., Tigay O.E., Xamidov V.S. Kompleks multimediynыx leksiy, o‘zbek va rus tillarida. Elektron resurs. (http://elearning.zn.uz/ saytida yuklab olish mumkin)
   
7. 
   Virtual laboratoriya islarini bajarish uchun uslubiy qo’llanma o’zbek tilida. Abdurahmanov Q.P.,Hamidov V.S., Holmedov H.M. 124 b. Aloqachi 2009 y.
   
8. 
   Abduraxmanov K.P.. Tigay O.E., Xamidov V.S. Fizika fanidan mashq uchun savol va masalalar majmu’asi. (http://elearning.zn.uz/ saytida yuklab olish mumkin).
   

Internet saytlari
1. www.ziyonet.uz/
2. www.my.estudy.uz/
3. www.fizika.uz/
4. www.elearning.zn.uz/
5. http://elearn.ilas.nagoya-u.ac.jp/CoffeeBreak/ap_phys_b.html/
6. http://www.learnapphysics.com/apphysicsc/index.html/
7. https://edx.org
8. https://coursera.org/
9. https://www.khanacademy.org
10.https://phet.colorado.edu/Physics for Scientists and Engineers (9781133947271): Raymond A. Serway, John W. Jewett: