6-cинфлар учун

Og’ir metall qotishmalari.

Qo`rg’oshin qotishmalari (svinsovie splavi)— qalay, surma, mis va boshqa elementlar qo’shilgan qo`rg’oshin asosidagi qotishmalar. Uncha qattiq emas, suyuqlanish temperaturasi past, zichligi katta, yaxshi texnologik va antifriksion xususiyatga ega, korroziyabardoshligi yuqori. Podshipnik materiallari, bosmaxonada va boshqa oson eruvchi qotishmalar sifatida, pitra kabel qoplamalari uchun ishlatiladi.
Kadmiylash (kadmirovanie)— atm. korroziyasidan, dengiz suvi ta’siridan
himoya qilish, shuningdek bezash uchun metall buyumlar sirtini yupqa (odatda, 10—25 mkm) kadmiy qatlami bilan qoplash. Elektroximiyaviy va vakuum (murakkab shaklli buyumlar uchun) usullarda amalga oshiriladi. Samolyotlar, kemalarning eng muhim detallari, shuningdek tropik iqlim sharoitida ishlatiladigan buyumlarning sirti kadmiylanadi
Kobalt qotishmalari (kobaltovie splavi)— tarkibida xrom, nikel va uglerod, molibden, volfram, niobiy, kremniy, marganes va boshqa elementlar bo’lgan kobalt asosidagi qotishmalar. Olovbardosh, eyilishga chidamli (k. Stellit) va magnit jihatdan qattiq xillari bor. Kobalt kamyob bo’lgani uchun Q.q. ni ishlatish cheklangan.
So’rma qo’yish (lityo vsasivaniem)— metalldan yupqa devorli qilib ishlangan, suv bilan sovitiladigan quyma qoliplar (kristallizatorlar )da quyma olish usuli; kristallizatorda vakuum hosil qilish natijasida surilishda qolip suyuq metall bilan to’ladi. Suyuq metall esa qolipda ma’lum balandlikka ko’tariladi. Metall qolip ichida qotadi va kristallizatorning ichki shaklini oladi. Yupqa devorli quymalar tayyorlashda qolip metall bilan ohista va me’yorida to’lishi; quyish sistemasida metallning isrof bo’lmasligi so’rma qo’yishning afzalligidir. Unumdorligi past, shuning uchun bu usuldan kam foydalaniladi.

Engil metall qotishmalari.

Engil metall ruda koni alyuminiy konlaridan iborat temir alyuminiy rudalari asosan boksitdan olinadi. Paleozoy erasida hosil bo’lgan boksit konlari Uralda va Sharqiy Evropa platformasida topilgan. Mis-porfir rudalari misning yirik manbalaridan biridir (masalan Qozog’istondagi Qo’ng’irot, O’zbekistondagi Olmaliq, Armanistondagi Kajaran konlari, Vulkanogen kolchedan va gidrotermal tomirli konlardan ham mis qazib olinadi. Bu metall, Norilsk ruda r-ni va Pechenga, Kanadada Sadberi magmatik sulfidli misni konlaridan ham ajratib olinadi.
Tabiatda qo’rg’oshin va rux, odatda, polimetall rudalar tarkibida uchraydi. Ular orasida karbonatli jinslar orasida joylashgan stratiformli qatlamsimon konlar katta rol o’ynaydi. Qozog’istondagi Jayrem, Achisoy va Mirg’alimsoy, Qirg’izistondagi Jirg’alan, O’zbekistondagi Qalqon-ota, Uchquloch konlari va boshqa shunday konlar jumlasidandir. Bundan tashqari, vulkanogen polimetall- kolchedan, karbonat jinslar orasidagi gidrotermal metasomatik, gidrotermal tomirli konlardan ham qo’rg’oshin-rux rudasi olinadi. Kobalt va nikeliing asosiy miqdori magmatik sulfidli mis-nikel konlari, shuningdek silikat tarkibli nurash konlarndan qazib olinadi. Gurma rudalari konlarining hammasi gidrotermal qatlamli va tomirli konlarga mansubdir.
Berilliyli qotishmalar (berillievie splavi) — berilliy asosidagi qotishmalar. Asosiy afzalliklari — 600—800°S t-ragacha solishtirma mustahkamligi va solishtirma bikrligining yuqoriligi hamda neytronlarni qamrash kundalang kesimining kichikligi; asosiy kamchiliklari — xona va kriogen (120°K dan past) t- ralarda plastikligining pastligi, zadarliligi. Berilliyli qotishmalaridan tayyorlanadigan buyumlar va yarim fabrikatlar, asosan, kukun metallurgiyasi metodlari bilan, kamdan-kam hollarda quyish usuli bilan olinadi. Berilliyli qotishmalardan yadro energetikasi, kosmonavtika, aviasiya, kemasozlik va boshqa sohalarda foydalaniladi.