6-bob rangli metall parchalari va chiqindilarini qayta ishlash

19-rasm. Bimetallardan mis kukunini ishlab chiqarishni
6.14-rasm. Bimetallardan mis kukunini ishlab chiqarishni
texnologik sxemasi
6.3. Qurg‘oshin tarkibli temir-tersak va chiqindilarni yallig‘-qaytaruvchi va elektropechlarda pechlarda qayta ishlash

Hozirgi paytda dunyo bo‘yicha 4—7 mln t qo‘rg‘oshin ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarishning hajmi talablarga bog‘liqdir. Hajm bo‘yicha qo‘rg‘oshin 5-o‘rinda turadi (temir, aluminiy, mis va ruxdan keyin). Qo‘rg‘oshin 30—50 foiz ikkilamchi xomashyodan ishlab chiqariladi.

(a) (b)
6.15.(a,b)-rasm. Qurg‘oshin va uning qotishmasi
Xomaki qo‘rg‘oshin tarkibida zarra aralashmalari mavjud: mis,surma, mishyak, rux, qalay, temir, vismut, oltingugurt, kumush, oltin va boshqalar. Undan tashqari unda mexanik aralashib, ajralib chiqmagan shlak komponentlari bor (0,3—0,8% gacha). Zarra aralashmalarning umumiy yig‘indisi 2—10% ni tashkil qiladi.
Qurg’oshin tarkibli temir-tersak va chiqindilarni qayta ishlashda ikki kamerali yallig‘-qaytaruvchi pechlar keng tarqalgan. Akkumlyator temir-tersak va chiqindilar tarkibida Pb ni oksid hamda sulfid kimyoviy birikmalari uchraydi. Ushbu birikmalarni eritish yallig‘-qaytaruvchi pechda xarorat 900^OC dan 1050 ^OC bo‘lishi kerak.
Amaliyotda statsionar yoki buriluvchan yallig‘- qaytaruvchi pechlar keng ishlatiladi. Vannasining chuqurligi 400 mm ni tashkil qiladi. Statsionar yallig‘ qaytaruvchi pechda xomashyoni ishchi oynadan yuklanadi, erigan metall kotyoldan, shlak esa to‘g‘ri oqimdan oqib utadi.
Yuklangan xom ashyoni eritish jarayoni boshlanganda pechda metall va ularning birikmalarini yuqolishi, oksid va sulfidlarning dissotsiyalanish jarayoni boshlanadi. 900^OC xaroratdan past xaroratda surma (III) sulfidi (Sb₂S₃) va surma (III) oksidi (Sb₂O₃) gaz xolatda chiqib ketishi kuzatiladi. 500-850^OC xaroratdagi oralig‘da Sb₂S₃ va 873 ^OC da Sb₂O₃ bug‘ xolatda aylanadi. 1000 ^OC xaroratda PbS gaz xolatda utib 1100 ^OC da esa bug‘ xolatda bundan tashqari qisman qalay (Sn) va qalay oksidini uchuvchanligi oshadi. Akkumlyator temir-tersak va chiqindilar tarkibidagi metall sulfid va oksidlari, 1100 ^OC xaroratda Pb ni va Sb ni yuqolishi ko’p foizni tashkil etadi. Pb ni gaz bilan yuqolishini kamaytirish maqsadida, yuklangan xom ashyoni tez erishi va vannani chuqurligi yuqori bo‘lishi kerak.
Yuklangan materialning qizishi natijasida qurg‘oshin sulfatini, qurg‘oshin va surmaning yuqori oksidlarining dissotsiyalanishi boshlanadi. Qurg‘oshin sulfatini 705 ^OC xaroratda zudlik bilan dissotsiyalanishi boshlanadi ya’ni
PbSO₄ + PbS ↔ 2Pb + 2SO₂
Akkumlyator chiqindisini erishi natijasida pechda 2 ta faza: metallik va shlak faza hosil bo‘ladi. Metallik fazadaga qurg‘oshin va surmadan tashqari metall qushimchalar, mis va qo‘rg‘oshin sulfidlari utadi. Shlak qatlami qurg‘oshin va surma oksidlari, metall qo‘shimchalari oksidlari, metalmas qo‘shimchalari eritmasidan iborat.
Eritish jarayonida metallni tiklash hamda metallarni chiqindi gazlar bilan chiqib ketishini oldini olish maqsadida flyus sifatida maydalangan kumirdan foydalaniladi. Kumirni sarfi yuklanadigan massa miqdorini 3 % dan oshmasligi kerak. 1% plavik shpati shlak bilan shixtani oquvchanligini oshirish uchun solinadi.
Xozirgi vaqtda «Toshkent rangli metall parchalari va chiqindilarini qayta ishlash zavodi»da akkumlyator chiqindisini eritib qurg‘oshin olishda, barabanli rotorli (og‘uvchan) eritish pechi ishlatilmoqda. Ushbu pech ikkilamchi rangli metallurgiya sanoatida: alyuminiy,rux, qurg‘oshin, mis va qirindilardan, mayda skrap, shlam va shlak tarkibidan xam boshqa qotishmalar olinmoqda. Bundan tashqari qora metallurgiya soxasida xam chuyan va uni qotishmalarini olishda ishlatiladi. Boshqa pechlardan avzalligi foydali ish koeffisientini 50-55 % yuqoriligidadir.
Rotorli og‘uvchan eritish pechi jami metallurgik (tiklanish, oksidlanish, chiqindilarni suyuq xolga keltirish, eritmani chiqindilardan tozalash) kabi jarayonlarni faol olib boriladi. Bundan tashqari xar xil shixtalarni, aralashgan metall chiqindilarini (skrap) va tuliq tozalanmagan qirindilarni qayta ishlaydi. Bu pechni texnik ekonomik tomondan boshqa statsionar eritish pechlariga solishtirganda quyidagi yuqori kursatkichlarga ega: yoqilg‘i sarfi tejamkorligi 25%, ish unumdorlgi 50% yuqoriligi, shlak ajralishining tejamkorlik vaqti 30 %, flyuslarni ishlatilishi 50% kam, yuklash, eritish, metal quyilishi va shlakni ajratish kabi ish jarayonlarining avtomatizatsiyalashganligi va og‘ir mexnatni engillash-ganligidadir.
Rotorli og‘uvchan eritish pechida chiqindilar yuklangandan keyin og‘zini zich qilib berkitishadi, og‘zini urtasidan gaz olv berilib chiqindilar eritiladi va erigan oquvchan kurg‘oshin metalini pechni pastga og‘ib turib kerakli formali quymalarga solinadi
Rotorli og‘uvchan pechi xozirgi vaqtda eng xajmi kichik zamonaviy pech xisoblanadi. Yiliga 2000 tn. qurgoshinni topshiradi.