6-amaliy mashg’ulot

6-AMALIY MASHG’ULOT

 1-topshiriq. Vertikal (tik) chiziqning chap tomoniga didaktikaning tadqiqot sohasi, o`ng tomoniga didaktikaning tadqiqot predmetini tavsiflab yozing.

• 
  Didaktikaning tadqiqot sohasi.
  

Didaktikaning tadqiqot ob'ekti butun ko'lami va xilma-xilligi bo'yicha o'quv jarayonidir. Mavzu tadqiqot bu o'quv jarayonini mantiq bo'yicha tashkil etishdir: qonuniyatlari, tamoyillari, maqsad va vazifalari, mazmuni, usullari va usullari, texnologiyalari, vositalari, mashg'ulotlarning tashkiliy shakllari. V. Okonning fikriga ko'ra, didaktik tadqiqotning predmeti - o'quv jarayonlarida, ularning mazmuni, borishi, usullari, vositalari va tashkil etilishida, belgilangan maqsadlarga bo'ysungan holda ifodalangan har qanday ongli didaktik faoliyat.

*Didaktikaning tadqiqot predmeti

Didaktika ijtimoiy tajribani yoshlarga o’rgatish muammolarini tadqiq qiluvchi pedagogik fandir. Ijtimoiy tajriba mazmunan boy tushuncha bo’lib, u tabiat, jamiyat va inson tafakkuri xaqidagi bilimlarni xam, xozirgi zamon ishlab chiqarishining umumiy asoslari to’g’risidagi qarashlarni xam, moddiy va ma’naviy olamga oid tasavvurlarni xam o’ziga qamrab olddi. Uni yoshlarga o’rgatish avlodlar o’rtasidagi vorislikni ta’minlaydi. Xo’p, shunday ekan, didaktikaning tadqiqot predmeti"—munozara baxsi nima? Manbalarda didaktikaning munozara baxsi turlicha talqin qilinadi. SH. I. Ganelin, B. P. Yesipov «ta’lim» va «ma’lo’mot» tushunchalari o’rtasidagi munosabatga asoslanib, didaktikaning predmetini bayon qilishgan: ularning fikricha, ta’limning ma’lumotga mo’nosabati vrsitaning maqsadga munosabati shaklida amal qiladi; xar qynday yaxlit didakxyk kazariya ta’lim va ma’-lumot nazariyaeidir. «Didaktikaning predmeti,—deb qayd etishgan edi bu olimlar,— xar doim yosh avlodning ma’lumoti mazmuni va shu mazmunni egallash jarayonini tashkil etishdir». Xaqiqatan xam, didaktika yoshlarni ma’lumotli fuqarolar qilib yetishtirish, bilim va malakalarni egallash jarayonini tashkil etish masalalari bilan shug’ullanadi. Ammo bu ma’lumot va uni egallash jarayoni didaktikaning tadqiqot predmetidir, degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Yuqoridagi ta’rifda didaktikaning tadqiqot predmeti ikki narsa — ma’lumot mazmuni va ta’lim sifatida belgilangan. Xar qanday fan, jumladan, didaktika xam, yagona tadqiqot predmetiga ega. Keltirilgan ta’rifda didaktika o’rganadigan soxa—tadqiqot ob’ekti bilan didaktikaning munozara baxsi — tadqiqot predmetini chegaralamaslik natijasida chalkashlikka yo’l qo’yilgan. «Didaktika» termini ma’nosidan kelib chiqib, didaktikaning predmetini aniqlash moyilligi xam bor. T. A. Ilьina «Didaktika» — grekcha «didaktikos» so’zidan olingan bo’lib, «o’qitish» ma’nosini anglatadi degan fikrni keltiradida, «didaktikaning predmeti—ta’lim jarayoni va uning qonuniyatlaridir»,— deb yozadi.

 2-topshiriq. Didaktikaning tadqiqot predmeti taraqqiyot bosqichlari bo`yicha o`rtoqlaringiz bilan munozara tashkil qiling.

Didaktika ijtimoiy tajribani yoshlarga o’rgatish muammolarini tadqiq qiluvchi pedagogik fandir. Ijtimoiy tajriba mazmunan boy tushuncha bo’lib, u tabiat, jamiyat va inson tafakkuri xaqidagi bilimlarni xam, xozirgi zamon ishlab chiqarishining umumiy asoslari to’g’risidagi qarashlarni xam, moddiy va ma’naviy olamga oid tasavvurlarni xam o’ziga qamrab olddi. Uni yoshlarga o’rgatish avlodlar o’rtasidagi vorislikni ta’minlaydi. Xo’p, shunday ekan, didaktikaning tadqiqot predmeti"—munozara baxsi nima? Manbalarda didaktikaning munozara baxsi turlicha talqin qilinadi. SH. I. Ganelin, B. P. Yesipov «ta’lim» va «ma’lo’mot» tushunchalari o’rtasidagi munosabatga asoslanib, didaktikaning predmetini bayon qilishgan: ularning fikricha, ta’limning ma’lumotga mo’nosabati vrsitaning maqsadga munosabati shaklida amal qiladi; xar qynday yaxlit didakxyk kazariya ta’lim va ma’-lumot nazariyaeidir. «Didaktikaning predmeti,—deb qayd etishgan edi bu olimlar,— xar doim yosh avlodning ma’lumoti mazmuni va shu mazmunni egallash jarayonini tashkil etishdir». Xaqiqatan xam, didaktika yoshlarni ma’lumotli fuqarolar qilib yetishtirish, bilim va malakalarni egallash jarayonini tashkil etish masalalari bilan shug’ullanadi. Ammo bu ma’lumot va uni egallash jarayoni didaktikaning tadqiqot predmetidir, degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Yuqoridagi ta’rifda didaktikaning tadqiqot predmeti ikki narsa — ma’lumot mazmuni va ta’lim sifatida belgilangan. Xar qanday fan, jumladan, didaktika xam, yagona tadqiqot predmetiga ega. Keltirilgan ta’rifda didaktika o’rganadigan soxa—tadqiqot ob’ekti bilan didaktikaning munozara baxsi — tadqiqot predmetini chegaralamaslik natijasida chalkashlikka yo’l qo’yilgan. «Didaktika» termini ma’nosidan kelib chiqib, didaktikaning predmetini aniqlash moyilligi xam bor. T. A. Ilьina «Didaktika» — grekcha «didaktikos» so’zidan olingan bo’lib, «o’qitish» ma’nosini anglatadi degan fikrni keltiradida, «didaktikaning predmeti—ta’lim jarayoni va uning qonuniyatlaridir»,— deb yozadi. 10 To’g’ri, qadimgi greklar o’qitish faoliyatiga nisbatan «didasko», pedagog o’rnida «didaskal», talabaga nisbatan «didaskales» atamalarini ishlatishgan. Ammo «didaktika» termini o’zining dastlabki ma’nosidan ancha uzoqlashgan. Xozir bu tushunchaning xajmi va mazmuni ancha boyigan va kengaygan bo’lib, u faqat pedagokning faoliyatini emas, shu bilan birga, talabaning faoliyatini xam o’ziga qamrab oladi. Bu tushunchaning mazmun va xajm jixatidan boyiganligini xisobga oladigan bo’lsak, u paytda didaktikaning munozara baxsi noaniq qayd etilganini aytib o’tishga to’g’ri keladi. Taniqli polyak didakti CH. Kupisevich «o’qitish» va «o’qish» atamalarining daxldorligiga asoslanib didaktikaning tadqiqot predmetini belgilaydi. Uning yozishicha, didaktikaning tadqiqot predmeti o’qitish va o’qish jarayonlar bilan birga ularni o’qitish va o’qish jarayonlarini) yuzaga keltirish faktorlari, shart-sharoitlari va bu jarayon olib keladigan natijalardir, CH.Kupisevich didaktikaning tadqiqot predmetini juda keng tasvirlagan. Didaktikaning tadqiqot predmeti sifatida ajratilgan didaktik xodisa genetik jixatdan birlamchi, yagona, universal va umumiy xarakterda bo’lshni xam unutmaslik kerak.

• 
  3-topshiriq. Keltirilgan birikmalardan  foydalanib, didaktikaning taraqqiyot bosqichlariga oid referat tayyorlang.
  
• 
  a) o`qitish > o`qishdan
  
• 
  b) o`qish > o`qitishdan
  
• 
  c) o`qitish q o`kish
  

Reja:

1 . Didaktika, uning tamoyiliari va o‘quv jarayonini tashkil etish

2.O'qitishning asosiy qoidalari

3.O'qish va o'qitish didaktik xatti-harakatlar.

4.Xulosa

5.Foydalanilgan adabiyotlar

Metodika va didaktika uzviy bog'liqdir. Metodika deganda bilish faoliyatining shakllari va metodlari majmui haqidagi fan tu- shunilishini ko‘rib o‘tdik. Bu fan didaktikaning bo‘limidir.

Didaktika (yunon—didaklikos — o‘qitadigan, o'rgatadigan) — pedagogikaning bilim olish, ta’lim va tarbiya nazariyasiga oid so- hasi. U talabalarning bilim olish, o'zlashtirish va ko'nikmalar hosil qilish jarayoniga xos ta’lim prinsiplari, uslublari va o‘quv jarayonini tashkil qilishga oid hamma masalalarni o‘rganadi.

Didaktika termini dastlab nemets pedagogi Volfgang Ratke (Ratixiya) (1571 — 1635) tomonidan o‘qitish san’atini ifodalovchi tushuncha sifatida ishlatilgan. XVII asrda chex pedagogi Ya.A.Komenskiy ham shu fikrni davom ettirib, «hammani barcha narsalarga o‘qitish, o'rgatish universal san’ati» deya talqin etgan. U «Buyuk didaktika» asarida (1657-yil) didaktikaning asosiy masala- larini ishlab chiqqan. XIX asr boshlarida nemets pedagogi

O'qishdagi muvaffaqiyatlar tan olinishi va baholanishi kerak. Bu o'quvchi va o'qituvchi o'rtasida doimiy aloqa bo'lishini talab qiladi. Natijalar esa maxsus «Baholash varaqalari» da qayd qilinishi kerak.

Didaktik tamoyillar o'qituvchi faoliyatining yo'l-yo'rig'i sifatida xizmat qiladi, alohida olganda esa tushunarlilik prinsipini qo'llab- quwatlaydi.

O'qitishning asosiy qoidalari:

• tushunarlidan - tushunarsizga;

  
  

• yaqindan - uzoqqa;

  
  

• osondan - qiyinga;

  
  

• aniqdan - mavhumga;

  
  

• umumiydan - xususiyga, umumlashtirilgandan-yakkaga;

  
  

• xususiydan - umumiyga.

  
  

O'qish va o'qitish didaktik xatti-harakatlar bilan bog'liq. Didaktik xatti-harakatlarga o'qituvchining darsga tayyorgarlik ko'rishi, uni o'tkazish va baholash faoliyati kiradi.

Bu faoliyat quyidagi savollarda o'z ifodasini topadi:

1. Kimlar o'qitiladi?

   
   

2. Kimlarni o'qitish kerak?

   
   

3. O'qitish orqali qanday maqsadlarga erishish mumkin?

   
   

4. Maqsadga erishish uchun nimani, qanday o'qitish kerak?

   
   

5. Nazariy va amaliy darsiarda qaysi metodlarni qo'llab, dars o'tish kerak?

   
   

6. Nazariy va amaliy darslami qanday sharoitda o'tkazish kerak?

   
   

7. 0‘qishni qanday tashkil qilish kerak?

   
   

8. Ko'zlangan maqsadga erishishni tekshirish uchun natijalar qanday baholanadi?

   
   

Dars berishning shakllari, uslublari turli-tuman. Maqsad, o‘ti!ayotgan dars har bir talabaning ongiga yetib borsin. Bu yerda hal qiluvchi rolni didaktik sakkizburchak va o‘quv jarayonining mazmuni o'ynaydi.

Didaktik sakkizburchak.

0‘qish (o‘rganish)ning maqsadi

nazorat qilish

Chizmadan ko‘rinib turibdiki, o‘quv jarayonini qanday o‘tishi qo‘yilgan maqsad bilan uni amalga oshirish birligidan iborat.

0‘qituvchi, dars beruvchi sifatida har safar qanday qilib, qaysi usul bilan dars o‘tsam qo‘yilgan maqsadga erishaman deb o‘z oldiga savol qo‘yib, o‘ylab ko‘rsa, dars o‘tishning aynan mavzuga mos keladigan uslubini topishi mumkin.

Dars o'tishning uslubini tanlash quyidagilarga bog'liq:

1. O'qitilayotgan guruhning darsga tayyorgarlik darajasi.

   
   

2. O'rganiladigan predmet.

   
   

3. Darsda o‘tiladigan mavzu.

   
   

4. 0‘tiladigan mavzuning mazmuni.

   
   

5. Dars o‘tishda qo‘llash mumkin bo‘lgan texnik vositalarning mavjudligi va boshqalar.

   
   

Darsni qanday o‘tish borasida aniq bir qarorga kelishda, asosiy mo‘ljal olishda darsni nimaga qaratilganligi muhim ahamiyatga ega. Agar:

• maqsadga erishish mo‘ljalga olinadigan bo'lsa, dars jara­yonida qanday maqsadlarga erishish kerakligini aniq belgilab olini- shi lozim;

  
  

• darsda qatnashadiganlar moMjalga olinsa, talabalar (o'quvchilar) guruhi kimlardan iboratliligiga e’tibor qaratiladi;

  
  

• o'tiladigan mavzu, unga ajratilgan vaqt moMjalga olinsa, qanday o'quv materialini talabalar ongiga yetkazish zarur va unga qancha vaqt ajratilganiga diqqat qaratiladi;

  
  

• o'quv vositalari moMjalga olinsa, qo‘limizda qanday o'quv vositalari bor " va ulardan qay darajada foydalanishimiz mumkinligini hisobga olamiz;

  
  

• talabalar (o‘quvchilar)ning darsga faol yoki passiv qatnashuvi moMjalga olinsa, qanday dars oMish uslublarini qoMlash kerakligini tanlaymiz;

  
  

• darsni tashkil etish moMjalga olinsa, qanday tashkiliy shart- sliaroitlar mavjudligini hisobga olamiz;

  
  

• o'zlashtirishni nazorat qilish moMjalga olinsa, qanday tartibda talabalar bilimi nazorat qilinadi va baholanadi, diqqat ana shunga qaraliladi (IY bob, 3-§ ga qarang).

  
  

O'quv jarayonini tashkil qilish va uni boshqarish mashg'ulollarda qo'yilayolgan maqsadga bogMiq. O'qituvchi darsda lalaba iqtisodiy kalegoriya (tushuncha)ni yoki tendensiyani o'rgatishni maqsad qilib qo'yyaptimi yoki uni tushunish, tahlil yoki tatbiq qilishni o'rganishi kerakmi? Iqtisodiy voqyelikni sintez qilishni yoki turli variantlarni taqqoslab, ularning ijobiy, salbiy tomonlarini o'rganib baho berishni bilish kerakmi?

Tushunarli bo'lishi uchun makroiqtisodiyotga doir ikki savolni taqqoslab ko'raylik:

1. Markaziy bank pul taklifini tartibga soiish uchun quyidagi tadbirlarning qaysi biridan ko‘proq foydalanadi?

   
   

1. hisob stavkasini o'zgartiradi;

   
   

2. bank marjasi bo'yicha talabni o'zgartiradi;

   
   

4. ochiq bozorda qimmatbaho qog'ozlar oldi-sotdisi;

   
   

5. rezerv (zaxira) miqdorini o'zgartiradi.

   
   

2. Agar iqtisodiyot resurslarning to‘la bandligi ta’minlanmagan holatda bo‘Isa, Oliy Majlis va Markaziy bank ishlab chiqarish imkoniyatlarini rag'batlantirish uchun qo‘Hagan qaysi tadbir maqsadga muvofiq bo‘ladi?

   
   

1. ochiq bozorda qimmatbaho qog'ozlar sotib olish evaziga foiz stavkasini ko'tarish; v

   
   

¹⁷ I’::

2. davlat xarajatlarini kamaytirish uchun qat’iy pul siyosatidan foydalanish;

   
   

4. iste’molga soliqni pasaytirish, daromadga soliqni ko‘tarish, davlat transfert to‘lovlarini kamaytirish;

   
   

5. ochiq bozorda operatsiyalar evaziga foiz stavkasini tushirish, iste’molga soliqni ko‘tarish;

   
   

6. kapitalning o‘sishiga soliqni ko'paytirish va pul taklifini ka­maytirish.

   
   

Ko'rinib turibdiki, ikkinchi savol murakkab, chunki birinchi savol faqat olgan bilimni, axborotni yodga olishni talab qiladi. Ik­kinchi savolga javob berish uchun esa faqat avvalgi o‘rgangan bilim, axborotni eslash kamlik qiladi, javob berish uchun turli vari- antlarni solishtirish kerak. Demak, ikkinchi savolda fikrlash darajasi avvalgi savoldagiga qaraganda boshqacha yuqoriroq darajada bo'lishi talab qilinadi.

O'qitish metodlarining serqirraligi, murakkab tuzilishga ega ekanligi unga turli jihatdan yondashuvlarda o'z ifodasin¹ topadi.

8. P. Podlasiyning fikricha, metod-jarayonning o'zagi, rejalash-

   
   

tirilgan maqsadni yakuniy natija bilan bog‘lovchi bo‘g‘in. Uning «Maqsad — mazmun — metodlar — shakllar - o‘qitish vositalari» tizimidagi roli hal qiluvchidir¹. Pedagogik amaliyotda, an'anaga muvofiq, o‘quv - tarbiyaviy maqsadlarga erishish uchun qo'llanilayotgan, tartibga solingan faoliyat usuli metod deb tu­shuniladi. Bunda o‘qituvchining o‘qitish faoliyati usullari bilan o'quvchining o'qish faoliyatining usullari bir-biriga bog'liqligi ta’kidlanadi.

0‘qitish metodi quyidagicha tavsiflanadi: o'qitishning maqsadi, o‘zlashtirish usuli^ o‘quv jarayoni qatnashchilari (o'qituvchi-; o‘quvchi, talaba)ning o‘zaro munosabati.

0‘qitish metodlarini binar (qo‘sh) va polinar (ko‘p qirrali) gu­ruhlarga ajratilishi ham mavjud. Binar guruhlarini 1.1. Mahmudov dars berish metodlari bilan o‘rganish metodlarining birga qo‘shilishi tarzida ko'rsatadi.