6-amaliy mashg’ulot

O'qitish, dars berish metodlari:

1. Axborot berish — bayon qilish.

   
   

2. Tushuntirish.

   
   

3. Ko'rsatma berish.

   
   

4. Tushuntirish — da’vat etish.

   
   

5. Undovchi, da’vat etuvchi.

   
   

O'rganish metodlari:

• Ijro etish.

  
  

• Reproduktiv.

  
  

• Produktiv — amaliy.

  
  

• Qisman ijodiy.

  
  

• Ijodiy izlanishga asoslangan metodlardan iborat.

  
  

O'qitish metodlarining polinar tasnifi V. F. Palamarchuk va V. I. Palamarchuk singari tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqii- gan bo'lib, unda ta’kidlanishicha, bilim manbai uning faolligi dara­jasi, o'qish jarayonida olinadigan bilimlarning mantiqiy yo'llari maj- muidan tarkib topadi.

Har bir iqtisodiy fan o'z predmetini umumfalsafiy, umumiqti­sodiy hamda boshqa alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, shu fanga xos bo'lgan metodlar yordamida o'rganadi. Fanni o'rganish jarayonida esa nafaqat fanning predmetini o'rganishda qo'llaniladigan metodlar, balki fanni o'rganish, bilish jarayonini tashkil etishda qo'llaniladigan metodlar ham katta ahamiyatga ega. Chunki o'qitish jarayonida fanni talabalar ongiga yetkazish, ularni bilim olishga chorlash, qiziqtirish, o'z ustida ishlashga vo'naltirish ko'p jihatdan unda qo'llaniladigan metodlarga bog'liq.

Metodlarni ajratib turuvchi sifatlarga: birinchi guruhda bilimni

idrok qilish va o'zlashtirish, ikkinchi guruhda tatbiq etish va mustahkamlash, uchinchi guruhda attestatsiya va olingan bilimlar darajasini aniqlash kiradi.

Metodlarni fanlarni o'rganishdagi qo‘llashdagi qamroviga ko‘ra uch guruhga bo‘lish mumkin: umumiy metodlar, turkum fanlarni o'rganishda qo'llaniladigan va xususiy metodlar.

Dars o'tishning umumiy metodlari barcha fanlarni o'rganishda qo'llaniladi. Masalan, savol-javob, suhbat, tarqatma materiallardan foydalanish kabilar.

Ayrim metodlarni esa ma’lum turkum fanlarni o'qitislidagina qo'llash mumkin. Bularga masala yechish, munozara.

Xususiy metodlar faqat ayrim olingan fanni o'rganishda qo'llaniladigan metodlar yoki usullar bo'lib u o'rganilayotgan fan­ning xususiyatidan kelib chiqib qo'llaniladi.

Dars jarayonida fanni yoki mavzuni o'rganishda umumiylikdan xususiylikka yoki aksincha, xususiylikdan umumiylikka borilishiga qarab ikki katta guruh: deduktiv va induktiv metodlarga bo'lish mumkin. Masalan, buxgalteriya fanini o'rganish buxgalteriya halansini o'rganishdan boshlanadi, ya’ni deduktiv metod qo'llaniladi. Deduktiv va induktiv metoddan foydalanib, mavzuni yoki uzviy savolni muhokama qilislumiz mumkin.

O'qitishning indukliv va deduktiv metodlari — o'quv materiali maznuinining xaiakteri va mantiqini yoritish usulidir.

O'qitishning induktiv metodi — o'qituvchi va q'quvchining turli variantlardagi faoliyatidir. Bunda o'qituvchi awal faktlarni tu- shuntiradi, tajribalarni, ko'rgazmali qo'llanmalami namoyish qiladi, umumlashtirish va tushunclialarni ta’riflash bo'yicha mashqlar ba- jarishni tashkil etadi. O'quvchi-talabalar oldin xususiy faktlarni o'zlashtiradilar, keyin xulosa chiqaradilar va o'quv materialini umumlashtiradilar. Yoki o'quvchilar oldiga xususiy qoidalardan umumiy xulosalargacha mustaqil mushohada yuritishni talab qiladi- gan muammoli topshiriqlar qo'yiladi. Ular faktlar ustida mustaqil fikrlaydilar, ishlaydilar va tegishli xulosalar chiqaradilar, umum­lashtiradilar.

Deduktiv metod — o'qituvchining awal umumiy qoidalarni, ta’riflarni aytishi, keyin navbatma-navbat xususiy hollami, muayyan vazifalarni keltirib chiqarish usulidir. Bunda o'quvchi-talabalar umumiy qoidalarni idrok qiladilar, formulalarni o'zlashtiradilar, keyin esa ulardan kelib chiqadigan natijalarni o'rganadilar.

  4-topshiriq. Didaktikaning tadqiqot predmetini o`qituvchilik kasbining paydo bo`lishi bilan aloqadorlikda tushuntirib berishga tayyorlaning.

Inson paydo bo’libdiki, tarbiya jarayoni mavjud, tarbiya paydo boMgan vaqtdan beri pedagogik faoliyat uzluksiz davom etib kelmoqda. 0 ‘qituvchilik, tarbiyachilik kasbi barcha ijtimoiy tuzumlarda sharafli hamda o ‘ta m as’uliyatli, qiyin va murakkab kasb hisoblangan.

Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o ‘qish natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste’dod, layoqat va zehn, ya’ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo‘lishi ham zarur. Pedagogik faoliyatning samarali boMishi uchun o ‘qituvchida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo‘lmog‘i lozim: 1. Bilish qobiliyati - bunday qobiliyatga ega boMgan o‘qituvchi fanni o‘quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o ‘z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga nihoyatda qiziqadi, ilmiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi. 2. Tushuntira olish qobiliyati - o ‘quv materialini o ‘quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, o ‘quvchilarda mustaqil ravishda to‘g ‘ri fikrlashga qiziqish uyg‘otish qobiliyati. 0 ‘qituvchi zarur hollarda o‘quv materialini o ‘zgartira olishi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o‘quvchilarga yetkaza olishi lozim. Qobiliyatli pedagog o ‘quvchilaming bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularni nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo‘yganliklarini tasaw ur etadi. Qobiliyatli, tajribali o ‘qituvchi o ‘zini o ‘quvchining o‘rniga qo‘ya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli boMgan narsalarni o'quvchilarga tushunilishi qiyin va mavhum boMishi ham mumkinligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishning shaklini alohida rejalashtiradi. 3. Kuzatuvchanlik qobiliyati - o ‘quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bogMiq boMgan psixologik kuzatuvchanlik. Bunday o‘qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta boMmagan tashqi belgilar asosida o ‘quvchining ruhiyatidagi k o ‘z ilg‘amas o ‘zgarishlarni ham fahmlab oladi. 0 ‘quvchilar bunday o‘qituvchi haqida: «Qaramayotganga o‘xshaydi-yu, hamma narsani ko‘rib turadi!», « 0 ‘quvchining xafa boMganligini yoki dars tayyorlamayotganligini ko‘zidan biladi!» - deydilar. 4. Nutq qobiliyati-nutq yordamida, shuningdek, imo-ishora vositasida o ‘z fikr va tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati.

Pedagogik mahorat - bu o ‘quv jarayonining barcha shakllarini eng qulay va samarali holatda tashkil etish, ularni shaxs kamoloti maqsadlari tomon yo‘naltirish, talabalarda (o‘quvchilarda) dunyoqarash, qobiliyatni shakllantirish, ularda jamiyat uchun zarur boMgan faoliyatga moyillik uyg‘otishdir. Pedagogik maqsadning o ‘ziga xosligini quyidagilarda bilish mumkin: 1. Pedagogik faoliyatning maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni pedagog faoliyatining natijasi jamiyat manfaatlari bilan bogMiqdir. Uning mehnati yoshlar shaxsini har tomonlama kamol toptirishga yo‘naltirilgan. Pedagogik faoliyat avlodning ijtimoiy uzviyligi (ketma-ketligi) ni ta’minlaydi. Bir avlod tajribasini, ikkinchi avlodga o ‘tkazadi, ijtimoiy tajriba orttirish uchun insondagi tabiiy imkoniyatlami ro‘yobga chiqaradi. 2. Pedagog faoliyati doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bogMiq. Bunda pedagogik maqsad o ‘quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. Pedagog o ‘z faoliyati maqsadini va unga erishish yoMlarini aniq tasavvur qilishi va bu maqsadga erishish o ‘quvchilar uchun ham ahamiyatli ekanligini ularga anglata olishi zarur. Gyote ta’kidlaganidek: «Ishonch bilan gapir, ana shunda so‘z ham, tinglovchilarni mahliyo qilish ham o ‘z-o‘zidan kelaveradi». 3. Pedagogik ta’lim-tarbiya jarayonida o ‘quvchi faoliyatini boshqarish shuning uchun ham murakkabki, pedagog maqsadi doimo o ‘quvchi kelajagi tomon yo ‘naltirilgan bo‘ladi. Buni anglagan holda, mohir pedagoglar o ‘z faoliyatining mantiqini o ‘quvchilar ehtiyojlariga muvofiq holda loyihalaydilar. Hamkorlik pedagogikasining tub mohiyati ham ana shundan iborat.

Shunday qilib, pedagog-muallim o ‘z mahoratiga quyidagi bosqichlarda erishishi mumkin: 1. Pedagogika-psixologiya fanlarini chuqur o ‘rganish. 2. Maxsus fanlar, ularni o ‘qitilish metodikasini chuqur bilish. 3. Pedagogik amaliyotda faol ishtirok etish va uni samarali o ‘tkazish. 4. 0 ‘z faoliyatini doimo tahlil qilib, unga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lish. 5. 0 ‘z ustida mustaqil ishlash, malaka oshirish kurslarida o‘qib borish.

 5-topshiriq. Ta`lim ijtimoiy institutning alohida turi ekanligini isbotlashga dalillar keltiring.

Falsafiy lug‘atlar talqiniga ko‘ra, jamiyat odamlar o‘rtasida vujudga keladigan axloqiy, diniy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, huquqiy va boshqa ijtimoiy munosabatlarning, tarixan qaror topgan oila, axloq, din, davlat va shu kabi ijtimoiy institutlarning majmuasidir. Jamiyat hayotining barcha yuqorida sanalgan sohalari bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Ularni boshqarish va rivojlantirishda davlat, partiyalar, turli jamoat tashkilotlari va o‘zini o‘zi boshqaruv organlari muhim rol o‘ynaydi. Jamiyatning axloqiy-ma’naviy salohiyati, ijtimoiy-huquqiy saviyasiga muvofiq ravishda siyosiy boshqarish usuli shakllanadi va faoliyat yuritadi. Umume’tirof etilgan ta’rifga ko‘ra, jamiyat – ijtimoiy taraqqiyot va ijtimoiy munosabatlar mahsuli (mujmui). Uni bunday tahlil etish, birinchidan, unga tarixiy jihatdan yondashish (jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini farqlash); ikkinchidan, ijtimoiy hayot asosiy sohalarining o‘ziga xos (iqtisodiy, ma’naviy) xususiyatlarini aniqlash, uchinchidan, ijtimoiy munosabatlar subyektlari 38 Odilqoriyev X.T. Davlat va huquq nazariyasi (shaxs, oila, millat, davlat, sinflar va boshqalar)ning nomlarini ta’kidlash imkonini beradi1 . Demak, jamiyat insonlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, hamkorlik, ijtimoiy munosabatlar tizimi, umumiy turmush kechirishning muayyan tashkillashgan tarzi bo‘lib, uning mohiyati odamlar, ularning uyushmalari, birliklari o‘rtasidagi iqtisodiy, axloqiy, siyosiy, madaniy va boshqa turli-tuman munosabatlar mazmunidan iborat. Davlat jamiyatdan ajralib chiqadigan uning bir bo‘lagi bo‘lib, jamiyatni boshqarish bilan mashg‘ul bo‘ladi. «Jamiyat va davlat nisbatini tavsiflagan holda aytish mumkinki, tarixiy ma’noda davlat paydo bo‘lishi bilan jamiyat bamisoli ikki qismga – davlat va boshqa, ya’ni nodavlat sohaga ajralgandek bo‘ladi, aynan shu ikkinchi qismni fuqarolik jamiyati deb atamoq lozim. Davlatni tarkib toptiruvchi jamiyatda, bir tomondan, davlat, ikkinchi tomondan, fuqarolik jamiyati ajralib tursa, davlat va jamiyat nisbati masalasi, aslida fuqarolik jamiyati va uning siyosiy hokimiyati nisbati muammosiga aylanadi»2 . Jamiyat o‘z hayotini turli-tuman ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy institutlar faoliyatisiz tashkil etolmaydi. Bunday tashkilot (institut) va uyushmalarning mavjudligi ijtimoiy munosabatlar turiga va umuman tizimiga barqarorlik baxsh etadi. Masalan, davlat jamiyatning muhim siyosiy instituti bo‘lib, asosan, siyosiy-huquqiy munosabatlarni tartibga soladi, zarur vaziyatlarda iqtisodiy munosabatlar ishtirokchisi sifatida ham maydonga chiqadi. Davlat paydo bo‘lgunga qadar, ya’ni ibtidoiy jamiyatda ham o‘ziga xos institutlar, tashkiliy tuzilmalar bo‘lgan. Xususan, urug‘, qabila; ular tarkibida boshqaruv funksiyasini bajaruvchi ijtimoiy hokimiyat institutlari bo‘lgan (urug‘ yoki qabila oqsoqoli, jamoaning umumiy yig‘ini va h.k.). Jamiyat muayyan hokimiyatsiz boshqarilishi mumkin emas. Ijtimoiy hokimiyat shunday uyushgan (tashkillashgan) kuchki, u o‘z irodasiga o‘zgalarning, ya’ni urug‘, ijtimoiy guruh, jamoa ahlining irodasini bo‘ysundiradi. Iroda har qanday ijtimoiy hokimiyatning mag‘zini, markaziy elementini tashkil etadi. Hokimiyat munosabatlarida bir tomonda – hukmron, ustun iroda, ikkinchi tomonda – bo‘ysunuvchi, tobe iroda mavjud bo‘ladi.

6-topshiriq. “Didaktika logikasi” iborasiga sharh yozing.

DIDAKTIKA LOGIKASI Didaktika uziga xos tadkikot soxasiga va tadkikot predmetiga ega bulganidek, uning o’ziga oid tushunchalar tizimi xam mavjud. Xar bir tu-shuncha ma’lum didaktik xodisaga taalluqli bo’lib, ular vositasida didaktik xodisalarning asosiy belgilari umumlashtiriladi. Demak, didaktik tushunchalar pedagogik fikrlash formasi, shuningdek, didaktik xodisalarni bilish, tadqiq qilish, bayon qilish xamda ulardan amaliyotda foydalanish vositalaridir. Moxiyati va mazmuniga ko’ra didaktik tushunchalar ikki turga bo’linadi: asosiy tushunchalar, yordamchn tushunchalar. Masalan, «ta’lim»— asosiy tushuncha, yordamchi tushuncha—«Oliy ukuv yurtlari yoki ta’lim muassasalarigacha ta’lim», «boshlang’ich ta’lim», «o’rta ta’lim»; «dars—tushunchasi asosiy dars tiplari—«yangi bilim berish», «mustaxkamlash» kabilar yordamchi tushunchalardir. Asosiy va yordamchi tushunchalar umumiylik va xususiylikning o’zaro munosabati shaklida amal qiladi. Didaktik tushunchalar tizimi asosiy tushuncha moxiyati, 11 mazmuni negizida belgilanadi. Masalan, matabgacha ta’lim, boshlang’ich ta’lim, o’rta ta’lim, maxsus ta’lim kabi tushunchalarning mazmuni «ta’lim», dars tipi, dars turi, dars etapi kabi tushunchalar «dars» tushunchasi kontekstida aniqlanadi. Didaktik xodisalarning umumiy xususiyatlarini aks ettiruvchi tushunchalarga didaktik kategoryyalar deyiladi. Kategoriyalarning ma’lum izchilligi didaktika logikasi sanaladi. Didaktika logikasi didaktik xo-disalarga oid muammolarni qo’yish, o’rganish, bayon qilish vositasi xisoblanadi. Ta’lim didaktiqasida qo’llanadigan eng sermazmun tushunchadir. Ta’lim mazmun va xajm jixatdan murakkab, shu bilan birga, ko’p ma’noli kategoriyadir. Prof. V. V. Kraevskiy uning quyidagicha ma’nolarini ajratadi. Umumiy pedagogika darajasida «ta’lim» ijtimoiy tajribani yoshlarga o’rgatish ma’nosida qo’llanadi. «O’zbekiston Respublikasining ta’lim kontseptsiyasi» matnida ta’lim xuddi shunday keng ma’noda qo’llangan. Umumiy didaktika darajasida «ta’lim» ma’lumot mazmunini o’zlashtirish uchun pedagog va talaba faoliyatining birligi, ularning o’zaro ta’siri ma’nosida ishlatiladi. Metodika darajasida «ta’lim» aynan olingan bir o’quv predmeti materiallarida o’qitish va o’qish faoliyatlarini birgalikda amalga oshirishni anglatadi. Psixologiya darajasida «ta’lim» pedagog va o’kuvchining o’zaro ta’siri majmui bo’lib, uning natijasida talabaning intellekti, psixikasini rivojlantirish ma’nosini bildiradi. Ta’lim didaktika nuqtai nazaridan ikki sub’ektning — o’qitish va o’qishning birgalikdagi kooperativ-shirkat faoliyatidir. Ikki sub’ekt faoliyatining o’zaro ta’siri, bir-biriga kirishuvidan ta’lim yuzaga keladi. Bu yerda gap aynan olingan konkret pedagog, konkret talaba xususida emas, aksincha, o’qitish va o’qish faoliyati bilan mashg’ul pedagoglar, talabalar to’g’risida ketyapti. Ta’lim shirkat faoliyat sifatida ilmiy asoslangan o’quv rejalari, dasturlari va o’qo’v qo’llanmalariga ega. Kollekiv sub’ektlar faoliyati, O’quv rejalari, dasturlari, qo’llanmalariga ko’ra ta’lim ijtimoiy institut sanaladi. 12 Yuqorida qayd qilinganidek, ta’lim o’ta murakkabligi bilan boshqa didaktik kategoriyalardan farq kiladi: darsni kuzatib pedagogning qanday ishlarni bajarganini, qanday bosqichlarni tashkil etganini, qaysi tema bo’yicha mashg’ulot o’tganini sezamiz, yozib boramiz. SHuningdek, talabalarning mashg’ulotdagi xattixarakatlari, yntilishy, qiziqishlarini, ularni faoliyatidagi yutuq va kamchiliklarni bevosita etamiz. Ta’limni esa sezgi a’zolari yordamida qayd etish mumkin emas. U abstraktsiyalash yo’li bilan tasavvur etiladi. Ta’lim ijtimoiy institut sifatida ikki xil xususiyatga ega: ta’limning mazmuni xususiyatlari, ta’limning jarayoni xususiyatlari. Mazmuniy va jarayoniy xususiyatlari jixatdan ta’lim «ma’lumot mazmuni», «ta’lim mazmuni», «ta’lim jarayoni» kategoriyalari bilan bog’liqdir.

 7-topshiriq. Didaktik kategoriyalarning mazmuniy va jarayoniy xususiyatlarini og`zaki tavsiflashga tayyorlaning

Didaktikaning asosiy kategoriyalari kuyidagilardan iborat: dars, bilim olish, ta`lim, bilim, kunikma, malaka, ta`lim maksadi, ta`lim mazmuni, ta`lim jarayoni, ta`lim jarayonini tashkil etish, ta`lim turlari, shakllari, metodlari va vositalari, ta`lim natijasi. Sunggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta`limning didaktik tizimi va ta`lim texnologiyasi kabi tushunchalarni xam kiritish taklifi ilgari surilmokda. bilim – shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma`lum obrazlar kurinishida aks etuvchi borlik xakidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma`lumotlar majmui; bilim olish – idrok etish, urganish, mashk kilish va muayyan tajriba asosida xulk-atvor xamda faoliyat kunikma, malakalarining mustaxkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni; kunikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish kobiliyati; malaka – muayyan       xarakat     yoki faoliyatni          bajarishning avtomatlashtirilgan shakli; ta`lim – ukuvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy kunikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish kobiliyatlarini ustirish va dunyokarashlarini tarbiyalashga yunaltirilgan jarayon; ta`lim metodlari – ta`lim jarayonida kullanilib, uning samarasini ta`minlovchi usullar majmui; ta`lim mazmuni – shaxsning akliy va jismoniy kobiliyatini xar tomonlama rivojlantirish, dunyokarashi, odobi, xulki, ijtimoiy xayot va mexnatga tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining moxiyati; ta`lim vositalari – ta`lim samaradorligini ta`minlovchi obyektiv (darslik, ukuv kullanmalari, ukuv kurollari, xarita, diagramma, plakat, rasm, chizma, dioproyektor, magnitafon, videomagnitafon, uskuna, televizor, radio, kompyuter va boshkalar) va subyektiv (ukituvchining nutki, namunasi, muayyan shaxs xayoti va faoliyatiga oid misollar va xokazolar) omillar; ta`lim jarayoni – ukituvchi va ukuvchilar urtasida tashkil etiluvchi xamda ilmiy bilimlarni uzlashtirishga yunaltirilgan pedagogik jarayon; ta`lim mazmuni – davlat ta`lim standartlari asosida belgilab berilgan xamda ma`lum sharoitda muayyan fanlar buyicha uzlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar moxiyati; ta`lim maksadi (ukish, bilim olish maksadi) – ta`limning anik yunalishini belgilab beruvchi yetakchi goya; ta`lim natijasi (ta`lim maxsuli) – ta`lim yakunining moxiyatini kayd etuvchi tushuncha; ukuv jarayonining okibati; belgilangan maksadni amalga oshirish darajasi; ta`limni boshkarish – ta`lim muassasalarining faoliyatini yulga kuyish, boshkarish, nazorat kilish xamda istikbollarini belgilash; ta`lim tizimi – yosh avlodga ta`lim-tarbiya berish yulida davlat tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi ukuv-tarbiya muassasalari majmui.

8-topshiriq. “O`qitish faoliyati” tarkibiy qismlarini misollar bilan izohlang.

O'qituvchining o'qitish faoliyatining ta'lim jarayonining aloqalariga muvofiq tuzilishi

Ta'lim jarayonining yopiq va tsiklik xususiyatini ta'minlash uchun o'qituvchi faoliyati quyidagi turlarni o'z ichiga olishi kerak: rejalashtirish; o'quv va bilim faoliyatini tashkil etish; ma'lumotlar taqdimoti; ko'nikma va malakalarni shakllantirish; bilim, qobiliyat va ko'nikmalarni tizimlashtirish; o'quv jarayonida o'quvchining shaxsini rag'batlantirish va rag'batlantirish; pedagogik diagnostika; o'qitish jarayonini nazorat qilish, o'quv materialining mazmunini o'zlashtirishni tekshirish va baholash; o'quv jarayonini tuzatish; o'quv faoliyati tahlili va uning natijalari. Ushbu tadbirlarning har biri zarur va ularning barchasi o'zaro bog'liqdir.

O'qituvchining o'qitish faoliyati (ET) tuzilishini to'liqroq anglash uchun uning turlarining iyerarxiyasini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Taxmin qilish mumkinki, ulardan biri asosiy, dominant, ya'ni o'qituvchi va o'quvchilar faoliyati va o'quv jarayonining barcha tarkibiy qismlari o'rtasidagi bog'liqlikni ta'minlaydi.

Ushbu funktsiyani bajarish uchun ushbu faoliyat turi quyidagi talablarga javob berishi kerak:

o'qituvchi va tinglovchilarning birgalikdagi faoliyati sohasida (o'quv-tarbiyaviy va bilim);

o'qituvchining o'qitish faoliyatining boshqa turlari bilan o'zaro bog'liq bo'lishi va bevosita o'quv jarayonida (ehtimol uning har qanday bosqichida) amalga oshirilishi;

o'qituvchining o'qitish faoliyati ob'ektining barcha elementlari bilan o'zaro bog'liqlikda bo'lish va ularga to'g'ridan-to'g'ri kirish imkoniyatiga ega bo'lish.

Taklif qilinayotgan tizimda ushbu turdagi CCT talabalarning o'quv-bilish faoliyatini tashkil etishdir. U didaktik tizimda ishlatiladigan ODP turlariga qo'yilgan barcha talablarga javob beradi va uni dominant tur deb hisoblash mumkin. Shu bilan birga, dialektik yondashuv har qanday boshqa CCT turini murakkab pedagogik jarayonning ma'lum bir bosqichida asosiy deb tan olish imkoniyatini istisno etmaydi.

O'qituvchining o'qitish faoliyatining har bir turiga nisbatan A.N. Leont'ev: "Aslida, biz har doim sub'ektning ma'lum bir ehtiyojini qondiradigan, ushbu ehtiyojning maqsadiga intiladigan, qondirish natijasida yo'q bo'lib ketadigan va yana takrorlanadigan maxsus faoliyat bilan shug'ullanamiz. Ehtimol, allaqachon butunlay boshqacha, o'zgargan sharoitda ... bir faoliyatni boshqasidan ajratib turadigan narsa ularning ob'ektlaridagi farqdir. Axir, bu faoliyat ob'ekti bo'lib, unga ma'lum yo'nalish beradi.

 10-topshiriq. “Ma`lumot mazmuni” va “ta`lim mazmuni” o`rtasidagi o`xshashlik va tafovutlarni sanang.

Bugungi kunda ta’lim muassasalarida beriladigan ma’lumot mazmuni o‘quvchilarga ilmiy bilimlar berish, ularning faol ijtimoiy faoliyat tashkil etishlari yo‘lida ko‘nikma va malakalarini shakllantirishni ifodalaydi. 131 Mustaqil O‘zbekiston respublikasi ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan ta’lim (ma’lumot) mazmuni, avvalo, komil inson va malakali mutaxassisni tayyorlash jarayoni bilan belgilanadi. Ushbu maqsadni o‘zida aks ettirgan ma’lumot mazmuni davlat ta’lim standarti, o‘quv rejasi, o‘quv dasturi va darsliklar mazmunida namoyon bo‘ladi: A) Davlat ta’lim standarti umumiy o‘rta ta’lim, kasb-hunar ta’limi hamda oliy ta’lim uchun alohida ishlab chiqiladi. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti o‘quvchilar umumta’lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo‘yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi. O‘z navbatida, kasb-hunar ta’limi davlat standarti o‘quvchilarning kasb-hunar tayyorgarligiga, saviyasiga qo‘yiladigan (oliy ta’lim davlat standarti talabalarning mutaxassislik tayyorgarligiga, saviyasiga qo‘yiladigan) majburiy minimal darajani belgilaydi. Davlat ta’lim standarti (DTS) ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullari va ularning sifatini baholash tartibini belgilaydi. Ta’lim mazmunining o‘zagi hisoblangan standart vositasida mamlakat hududida faoliyat ko‘rsatayotgan turli ta’lim muassasalarida (davlat va nodavlat) ta’limning barqaror darajasini ta’- minlash sharti amalga oshiriladi. DTS o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘quv dasturlari, darsliklar, qo‘llanmalar, nizomlar, o‘quv rejasi va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Umumiy o‘rta (kasb-hunar va oliy) ta’limning DTS o‘zining tuzilishi va mazmuniga ko‘ra davlat, hudud ta’lim muassasalari manfaatlari va vositalari muvozanatini aks ettiradi hamda eng muhim o‘quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyatlari va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqadi. DTSni, uning talablarini bajarish O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan mulkchilik shakli va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqadi. Umumiy o‘rta (kasb-hunar va oliy) ta’limning DTS quyidagi tamoyillarga tayangan holda ishlab chiqiladi: — DTSning davlat va jamiyat talablari va shaxs ehtiyojiga mosligi; — o‘quv dasturlari mazmunining jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti hamda fan-texnika rivojlanishi bilan bog‘liqligi; — umumiy o‘rta (kasb-hunar va oliy) ta’limning boshqa ta’­ lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi; 132 — umumiy o‘rta (kasb-hunar va oliy) ta’lim mazmunining insonparvarligi; — ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi; — umumiy o‘rta (kasb-hunar va oliy) ta’limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsion (ilg‘or) texnologiya yutuqlariga tayanish; — pedagogik tafakkurda qaror topgan an’anaviy qarashlar bilan «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» mazmunida ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi; ilg‘or demokratik xorijiy mamlakatlarning ta’lim sohasida me’yorlarni belgilash tajribalaridan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish.

Ta’lim nazariyasi — ta’lim jarayoni tushunchasi va mohiyatini, ta’lim tamoyillarini, ta’lim mazmunini, ta’lim metodlari, shakllari va vositalari mazmunini aks ettiradi. Ta’lim nazariyasining asosiy mohiyati ta’limni tashkil etishdan iborat. Ta’limni tashkil etishdan asosiy maqsad esa yosh avlodni ilmiy bilimlar, ko‘nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirishdir (23-chizma). DIDAKTIKA Didaktika pedagogikaning «Nimaga o‘qitish?», «Nimani o‘qitish?», «Qanday o‘qitish» savollariga javob beradi. DIDAKTIKANING VAZIFALARI O‘qituvchi va tinglovchi, o‘qitilayotgan fan, didaktik materiallar, didaktik tamoyillar orasidagi munosabatlarning qonuniyatlarini aniqlash. O‘qitishning o‘quvchilarni har tomonlama tarbiyalash maqsadlariga javob beruvchi umumiy qonuniyatlarini bilib olish. «Didaktika» grekcha so‘z bo‘- lib, «didasko» — o‘qitish, «didachol» — o‘rgatuvchi so‘zlaridan kelib chiqqan. 23- chizma. Didaktika va uning vazifalari. 126 Didaktikaning tadqiqot predmeti ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qiluvchi funksional bog‘lanishdir. Didaktikaning maqsadi — o‘qituvchi va o‘quvchi, o‘qitilayotgan fan, didaktik materiallar, didaktik tamoyillar orasidagi munosabatlarning qonuniyatlarini aniqlash. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar ongiga singdirilayotgan nazariy bilimlar amaliy faoliyat yordamida yanada mustahkamlanadi. Amaliyot inson bilishining asosiy manbayi hisoblanadi. U o‘zlashtirilayotgan nazariy bilimlarning asosli ekanligini ko‘rsatuvchi haqiqiy mezondir. Inson tevarak-atrofdagi voqelik, narsa va hodisalarning mohiyatini amaliy hayotda ularga to‘qnash kelish yo‘li bilan bilib oladi, ularni o‘zlashtiradi. Mana shu amaliy faoliyat tufayligina ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi munosabatlar, shuningdek, tabiat hodisalari sirini bilib oladi. Narsalar, buyumlar bilan amaliy muomalada bo‘lish natijasida buyumlar sezgi organlariga ta’sir qiladi, sezgi idrokni keltirib chiqaradi. Amaliyotda insonning faol fikrlashi yuzaga keladi. Fikrlash yordamida u real voqelikni chuqur tushunadi. Bilim manbayi sanalgan amaliyotning ahamiyati xususida so‘z yuritganda bilish jarayonining mohiyatini ham ta’kidlab o‘tish joiz. Bilish — murakkab dialektik jarayon bo‘lib, jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga, so‘ngra amaliyotga o‘tish yo‘lidir. Bilish shaxs uchun mavhum, o‘zlashtirilmagan narsa, voqea va hodisalar mohiyatini ong yordamida anglash jarayonidir. Obyektiv borliqni bilish uni sezishdan boshlanadi. Sezish ongning tashqi olam bilan bo‘ladigan chinakam aloqasidir. Sezish tevarak-atrofdagi voqelik, narsa va hodisalarning sezgi a’zolari (bizga ma’lumki, ular beshta)ga ta’sir etuvchi ayrim sifat, belgilarning ongda aks etishidir. Bunda har bir a’zo, har bir analizator, I. P. Pavlov ta’­ kidlab o‘tganidek, narsalarning ayrim eng muhim sifatlarini his etadi. Sezish muayyan narsa, voqea-hodisalar mazmunining ongda idrok etilishiga olib keladi. Idrok — sezgi a’zolari orqali ongga ta’sir etib turilgan narsa va hodisalarning unda (ongda) yaxlitligicha aks etish jarayonidir. Sezish, idrok qilish tashqi buyumlarning yo‘qolishi bilan to‘xtaydi. Sezish va idrok qilish yordamida bilish jarayonida tasavvur ro‘y beradi. Tasavvur inson ongida uzoq muddat saqlanib qoladigan sezishlar va idrokning izidir. Yoki boshqacha aytganda, tasavvur sezgi a’zolariga qachonlardir ta’sir etgan hamda idrok qilin127 gan narsa va voqea-hodisalarning ongdagi yaqqol hissiy obrazidir. Tajriba vositasida odamda tasavvur zahirasi boyib, ko‘payib boradi. Tasavvur fikrlashda, tushunchalarning tarkib topishida muhim rol o‘ynaydi. Tasavvur muayyan umumlashmalarning mavjudligi bilan bog‘liq. Sezish, idrok va tasavvur bilishning muhim tarkibiy qismlari bo‘lsa-da, ular ham haqiqiy voqelikni bilish muammosini to‘la hal etmaydi. Bilish jarayonining eng yuqori bosqichida tafakkur yuzaga keladi. Inson faqat tafakkur yuritish orqaligina muayyan jarayon yoki voqea-hodisa mohiyatini, munosabatlarning baholanishlarini aniqlaydi va shu orqali moddiy borliqni chuqur, to‘la va to‘g‘ri aks etishiga erishadi. Tafakkur, I. P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra, asab tolalari baholanishlari yoki assotsiatsiyalarning hosil bo‘lishidan iborat. Jonli mushohada uchun birinchi signal tizimi, abstrakt tafakkur uchun ikkinchi signal tizimi asosiy ahamiyatga ega. Abstrakt tafakkur voqelik bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan taqdirdagina inson bilimlari chuqurlashib boradi. Jonli mushohada va abstrakt tafakkur birligi bilimlarni haqiqiy va chuqur bilimlarga aylantiradi. Jonli mushohada va tafakkur doimo odamning amaliy faoliyatiga asoslanishi kerak. Odam tabiat va ijtimoiy jamiyat qonuniyatlarini ochib, o‘z faoliyatida ulardan foydalanishga intiladi. Har qanday nazariy bilimning qiymati uning amaliyotga qanchalik xizmat qilishi bilan belgilanadi. Nazariya amaliy faoliyat mohiyatidan kelib chiqib asoslanadi hamda amaliy faoliyatning yaxshiroq yo‘lga qo‘yilishiga xizmat qiladi. Biroq amaliyot ayni vaqtda bilimning to‘g‘riligini tekshirish vositasi hamdir. Nazariy g‘oya, fikr amaliyotda tekshirilgan va tasdiqlangandagina inson bilimlarining muhim tarkibiy qismiga aylanadi.

 11-topshiriq. Umumiy va xususiy didaktikaning o`zaro aloqadorligi va farqlarini so`zlab berishga tayyorlaning.

Didaktika ikkiga bo‘linadi:umumiy didaktika va xususiy didaktika.

Umumiy didaktika maktablarda o‘rganiladigan barcha predmetlarga xos bo‘lgan uquv jarayonining umumiy qonuniyatlari tekshiriladi va belgilanadi.

Xususiy didaktikada esa u yoki bu predmetni o‘rgatishga xos bo‘lgan didaktik qonuniyatlar tekshiriladi va belgilanadi.

Didaktika pedagogika fanlari sirasiga kirgani uchun ham ta‘lim sohasini tadqiq etishda pedagogik ilmiy-tekshirish metodlaridan foydalaniladi.

1.Kuzatish.

2.Ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganish va umumlashtirish.

3.Didaktik eksprement.

4.Hujjat va arxiv materiallarini tekshirish (dars planlari, sinf jurnallari va h.) va o‘quvchilar ishlari (insho, kontrol, grafik ishlar, o‘quv ustaxonasida bajarilgan ishlar).

5.Suhbat va anketa.

Mustaqil O‘zbekistonda didaktika rivojlanishining hozirgi etapi «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi» ta‘lim oldiga qo‘ygan muammolar bilan bog‘liq.

Hozirgi davrda ham didaktikaning muhim vazifasi ta‘limning mazmunini bir asosiy masalaa barkamol shaxsni tarbiyalash masalasiga qaratish bo‘lib qoldi. Shuning bilan birga hozirgi va kelgusi didaktika faqatgina shu masalani bajarish bilangina cheklanib qolmaydi.

Hozirgi kunda «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi» va «Ta‘lim to‘g‘risida»dagi Qonun ta‘lim oldiga qo‘gan muhm vazifalarni yechish hozirgi zamon didaktikasi zimmasiga tushadi.

Bular:

1) boshlang‘ich ta‘lim didaktikasi oldiga o‘quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish yangi pedagogik texnologiya joriy etishning ilmiy-pedagogik asoslarini ishlab chiqish zarur;

2) boshlang‘ich ta‘lim standartlarini ishlab chiqishda fan bilan Bolaning bilim imkoniyatlari o‘rtasidagi birlikni o‘rganish sohasida keng tadqiqotlar olib borish;

3) o‘quvchilarning bilish qobiliyatlarini o‘stirish, ilmiy dunyoqarash va erkin fikrlashga o‘rgatish, mustaqil bilim olish va mustaqillikka o‘rgatish bugungi kun vazifasi. Chunki boshlang‘ich ta‘limdayoq bo‘larga e‘tibor berilmasa o‘quvchining mustaqil, erkin va ijodiy fikrlashga o‘rgatib bo‘lmaydi.

4) boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini «Kadrlar tayyorlash Milliy modeli» talablari asosida tayyorlash. Ularni yuqori professional qobiliyatga ega, bilimdon, pedagogik mahoratli bo‘lishlariga erishish.

Uzluksiz ta’lim kadrlarni tayyorlash tizimining asosi va kadrlar tayoyrlash milliy modelining tarkibiy kismlaridan biri deb, ta’kidlanadi kadrlar tayyorlash milliy dasturida. Uzluksiz ta’lim tizimi o‘kuv-tarbiya jarayonining hamma boskichlarini kamrab oladi hamda har tomonlama yetuk barkamol avlodni yetishtirish uchun shart-sharoitlar yaratadi. Shu sababli mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirishning asosiy tamoyillari (prinsiplari) belgilanadi. Bular ta’limning ustuvorligi, ta’limning demokratlashuvi, ta’limning insonparvarlashuvi, ta’limning ijtimoiylashuvi, ta’limning milliy yo‘nalganligi, ta’lim va tarbiyaning uzviy boglikligi, iktidorli yoshlarni aniklash, yukori darajada bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish kabilar. Jamiyat talab kilayotgan uzluksiz ta’limga tegishli bu konun-koidalar o‘kitish, bilim berish, ya’ni ta’lim jarayoniga ham samarali ta’sir ko‘rsatadi

• 
  12-topshiriq.  Ta`lim jarayoni subyektlari – o`qituvchi va o`quvchi faoliyatini jadval namunasida tahlil qiling.
  
• 
   
  

Ta`lim subyektlari faoliyati	O`qitish va o`qish faoliyatlarining
	Predmeti	Vositasi	Usullari	Natijalari
O`qituvchi faoliyati	O’rgatadi	Bilim berish, yangi mavzuni tushuntirish jarayonida turli ob’ektlardan foydalanish	O’quvchilarga bilim berish uchun turli xil usullardan foydaniladi.	O’quvchilarda bilim ,ko’nikma hosil qilish
O`quvchi faoliyati	O’rganadi	Darslik	O’qiydi, yozadi, amaliy bajaradi	Olgan bilimlarni amalda qo’llay olish