6 – mashg’ulot elektromagnit nurlanishlardan нimoyаlanishni нisoblash

3.3. Hisoblash uslubi
Elektromagnit nurlanishlar manbalari bilan ishlaganda xavfsiz meҳnat sharoitlarini yaratish bo’yicha to’g’ri yechimlar uchun nurlanish dozalari va ularning birliklariga bog’liq bo’lgan asosiy kattaliklarni o’rganish zarur bo’ladi. Dozimetrik nurlanish asboblarining ishlash printsiplarini aniq tushunib olish kerak bo’ladi.
O’YuCH uzatkichi o’zgaruvchan induktivlikka ega bo’lgan g’altakka ega. G’altakning radiusi r ga, o’ramlar raqami W ga teng, g’altakdagi tok kuchi I va f ga teng. Ish kuni davomida boshqarish tutqichi yordamida umumiy rostlash vaqti T soatdan ortmaydi.
Ekranning qalinligi va trubkaning uzunligini hisoblash uchun sxema 3.1–rasmda keltirilgan.

Topshiriqni bajarishda quyida keltirilgan uslubdan foydalanish mumkin.

H magnit maydonidan R masofadagi magnit tashkil etuvchi kuchlanganligini (ekranlash bo’lmaganda) quyidagi formula orqali hisoblash mumkin:
>

H 	wI r ^2			,A/ м,=	(3.1)
	4R^3		m
bu yerda m – Rr nisbatan orqali aniqlanadigan koeffitsent					(Rr 10da m 1).
Agar R quyidagi shartlarni
R >>  / 2, R >> r ^2 / ,					(3.2)

qoniqtirsa, u ҳolda to’lqin zonasi o’ringa ega bo’ladi, nurlanish orqali zichligi (NOZ) bo’yicha maydon effektivligini baҳolash amalga oshiriladi.

377H ² /2,Вт/ м²,=

NOZning ruҳsat etilgan qiymati quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

_rux  =

bu yerda 2 Vt·soatm² ,T- nurlanish vaqti, soat

Elektromagnit maydonining talab qilinadigan so’ndirilishi L quyidagi formula orqali hisoblanadi:

 /_рух,=
Metall ҳarakteristikasini (3.2-jadvalga qarang) elektromagnit maydonni talab qiladigan L so’ndirilishni tahminlovchi ekranning  qalinligini hisoblash mumkin:

		 			LnL		, ^=
				a / 2
		2
bu yerda	-burchakli chastota, 1s;	a-absolyut magnit singdiruvchanlik, Gnm;						 -	elektr
o’tkazuvchanlik Om·m.
ao· =
bu yerda	o  4 10^-7. Gnm- magnit doimiysi;			-muҳitning absolyut magnit singdiruvchanligi.
Boshqarish tutqichi to’lqin		o’tkazuvchi (dielektrik sterjen bo’lganida) yoki						koksial	(metal

sterjeng’ bo’lganida) liniya bo’lgan va devorlarga kavsharlangan trubkalar yordamida ekranlovchi kamera devori orqali chiqariladi. 3.2-rasmda metal trubka 2 ichiga joylashgan dielektrik sterjen 1 ga o’tkazilgan boshqarish tutqichi chiqarilishi ko’rsatilgan. Bunday konstruktsiyani to’lqin o’tkazuvchi liniya sifatida ko’rish mumkin.

3.1–rasm. Ekranning qalinligi va tutqichning	3.2–rasm. Boshqarish
uzunligi sxemasi	tutqichining chiqarilishi

Trubka–to’lqin o’tkazuvchining 1m uzunligida energiyani so’ndirilishini quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

 ³² _{,дБ / м,}= D 

(3.3)

(3.4)

(3.5)

(3.6)
(3.7)

(3.8)

bu yerda D-diametr ,m; Ye- sterjennning nisbiy dielektrik singdiruvchanligi (3.2-jadval);

Ekran materiali: po’lat μ = 200 ; mis μ = 1; sterjng’ materiali: getinaks ε = 7; tekstolit ε = 8;
ebonit ε - 3; oynali tekstolit ε = 7,5.
Trubaning talab qilinadigan uzunligi quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:
l 	10 lgL	,м,=	(3.9)
	

3.4. Mustaqil tayyorlanish uchun savollar:
YuCH, O’YuCH diapazonlari elektromagnit maydonlarining inson organizmiga tahsiri.

YuCH, O’YuCH diapazonlari elektromagnit maydonlarining asosiy manbalari.

O’rta, uzun to’lqinlar, shuningdek O’QT manbalari bilan ishlaganda nurlanish jadalligining qanday chegaraviy ruҳsat etiladigan qiymatlari mavjud?
YuCH, O’YuCH diapazonlari elektromagnit maydonlari nurlanishining qanday chegaraviy ruҳsat etiladigan mehyorlari mavjud?
Elektromagnit maydonlar energiyasi oqimi zichligi, elektr va magnit maydonlar kuchlanganliklarini o’lchash uchun qanday uslublar va asboblar qo’llaniladi?

Elektromagnit nurlanishlardan texnik va shaxsiy ҳimoya vositalari ҳaqida gapiring.

Inson organizmiga radioaktiv va rentgen nurlanishlarining tahsirini ayting.
Nurlanishning ionlashish va kirish qobiliyatlari nimalarga bog’liq.

SHaxsiy ҳimoya vositalarini ayting va ularga tavsif bering.

Nurlanish dozasi bog’liq bo’lgan asosiy kattaliklarni ayting.

№ 7– MASHG’ULOT

Elektoromagnit nurlanishdan himoyalanish ulchash
1.Ishning maqsadi
1.1 “Tirik organizm xujayralarida elektromagnit nurlanishning tasiri” bo‘limi bo‘yicha nazariy materialni mustaxkamlash;
1.2 Elektromagnit nurlanishning quvvatini nazorat qilish qurilmalardan foydalanishga muxandis yondashuvi va ko‘nikmalarni hosil qilish elektromagnit nurlanishning energiyasini me’yordagi kattalika pasaytirib berishni taminlovchi yutuvchi (pogloShayuShix) materiallarini tanlashni o‘rgatish.
1.3 Tadqiqot hisobotlarini rasmiylashtirish mustaxkamlashni o‘tkazish va ravojlantirish
Vazifa

Nazariyani o‘rganish ish olib borish shartlarini o‘rganish

2.2 Diaelektrik material va metallarning yutuvchi (pogloShayuShie) qobilyatlarini aniqlash.

2.3 Dielektrik material va metallarning qaytarish (otrajayuShie) qobilyatlarini aniqlash.

Qisqa nazariy malumot. Elektr magnit mydon.

Paydo bo‘lish manbasi-sanoat qurilmalari radiotexnika ob’ektlar tibbiyot aparaturasi oziq-

ovqat sanoatining kurilmalari.

Elektromagnit maydonning xossalari:

To‘lqin uzunligi ,[ м]
Tebranishlar chastotasi f ,[ Гц]

		 	Vc	bu erda V  310ì / ñ		(1)
			f		c
Radioalqa	reglamenti bo‘yicha chastotalarning(to‘lqin uzunligi)						diapazonlar
					nomenklaturasi
Diapazona raqami		CHastota			To‘lqin uzunligi diapazoni	Metrik	bo‘linmalarning
		diapazoni f, Gs				muovifqligi.
1		30-300 kGs			10^4-10^3	QCH (NCH)-qisqa chastotali
2		300-3000 kGs			10^3-10^2	O‘CH (SCH)-o‘rta chastotali
						(gektometrik)
3		3-30 MGs			10^2-10	YUCH	(VCH)-yuqori
						chastotali(dekometrik)
4		30-300 MGs			10-1	metrik
5		300-3000 MGs			1-0,1	UYUCH (UVCH)-ultra yuqori
						chastotali (detsimetrik)
6		3-30 GGs			10-1 sm	O‘YUCH(SVCH) -o‘ta yuqori
						chastotali (santimetrik)
7		30-300 GGs			1-0,1 sm	QTCH	(KVCH) Qisqa to‘lqin
						chastotali (milimetrik)
Radioaloqa reglamenti bo‘yicha chastotalar (to‘lqin uzunligi) diapazanlarning
nomenklaturasi.

QCH elektromagnit maydonlar ko‘pincha sanoat ishlab chiqarishda (qurilmalarda) ishlatiladi-termik qayta ishlash.

YUCH-radioaloqa, tibbiyot TV, radiouzatish O‘YUCH-radiolakatsiya, navigatsiya, tibbiyot, oziq-ovqat sanoatlarida.
Elektr maydon manbasi atrofidagi xudud shartli ravishda zonalarga bo‘linadi:

-yaqin (induksiya zonasi)

-uzoq (nurlanish zonasi)
Zonalar orasidagi chegara kattaligi R=/2. zona joylashishiga ko‘ra elektromagnit maydonning xususiyatlari:
-yaqin zonada elektr maydonning kuchlantirish (napryajennost) vektorining tuzuvchisi (sostavlyayuShaya) [ В / м ], magnit maydoninig kuchlantirish vektorining tuzuvchisi [ А/ м ].

-uzoq zonada energetiq tasnif ishlatiladi: energiya oqimining zichlik intensivligi [ Âò / ì ² ],[mk Âò / ñì ² ].

Elektromagnit maydonning zararli tasiri
Katta intensivlik elektromagnit maydonlari qatlamlar (tkani) isib ketishini keltiradi ko‘rish a’zo va jinsiy a’zolariga tasir ko‘rsatadi o‘rtacha intensivlikdagisi: markaziy asab tizimining buzilishlari yurak-tomir tizimining buzilishlari qatlami va xujayralardagi biolagik jarayonlar buziladi Kichik intevsivlikdagisi: charchash bosh og‘rig‘i soch to‘kilishi

Elektromagnit maydonlarni me’yorllash 60êÃö  300ÌÃö chastota diapazonidagi

elektromagnit maydoning me’yorlovchi parametri bo‘lib elektr va magnit maydonlarining kuchlantirish (napryajennost) tuzuvchilarining chegaraviy mumkin bo‘lgan (ruxsat etilgan) qiymati qabul qilinadi.

Е

э



Энэ

[V/m] ^Н

м



Энм

Т

Т

, [A/m]

ЭНэ  ish kuni davomida elektr maydoninig kuchlantirish tuzuvchisining ruxsat etilgan yuklanishi (yuklamasi-nagruzka) [(В / М )² ч]
ЭНм  ish kuni davomida magnit maydonining kuchlantirish tuzuvchisining ruxsat etilgan yuklanishi (yuklamasi-nagruzka) [( À / ì )² ÷]
300МГц  300ГГц chastota diapazonidagi elektromagnit maydonining me’yorlovchi parametr sifatida energiya oqimini zichlik ruxsat etilgan qiymati ishlatiladi.

Elektromagnit maydonlarning tasiridan himoyalash tadbirlar.

Agar joriy texnologik jarayon yoki jixozlar imkon bersa induksiya zonasida-elektr va magnit maydonlarining kuchlantirish tuzuvchilarini kamaytirish (pasaytirish), nurlanish zonasida energiya oqimini zichligini kamaytirish.
Vaqt bilan himoyalash (elektromagnit maydon manbasi zonasida bo‘lish vaqtini chegaralash).
Masofa bilan himoyalash ekrandan (60-80 mm)

Ish joyini yoki elektromagnit maydon kuchlanish manbasini ekranlash usuli.

Ish joyini elektromagnit maydonining haqiqiy nurlanishga nisbatan ratsioanal rejalashtirish.
Ogohlantiruvchi signalizatsiya vositalaridan foydalanish.

Induvidual himoya vositalaridan foydalanish.

Ionlovchi nurlanish atrof bilan uchraganda ionlovchi nurlanish har xil belgili (P,-) ionlarni hosil qiluvchi nurlanish.
Ionlovchi nurlanish xususiyatlari:
Ekspozitsion doza-modda zaryadining uning massasiga nisbati [Кл / кг] ;
Ekspozitsion dozaning quvvati [Кл / кг с] ;
YUtilgan doza (pogloShennaya)-elementar hajmdagi o‘rtacha energiyaning shu hajmdagi modda massasi [ Ãð  Ãðåé] , tizimdan tashqari birlik-[Pad];
YUtilgan doza quvvati [Gr/s], [Rad/s];
Ekvivalentligi-istalgan tarkibning (sostav-qo‘shilma?) nurlanishning xronik ta’sirida radiatsion xavfli zaryadni baholash uchun kiritilgan [3v = zivert], tizimdan tashqari birlik [ber]. 1 3v = 1Gr/Q, Q-sifat koeffitsienti (Ionlovchi nurlanishning bialogik effektiga bog‘liq).
Radioaktivlik-o‘zgaruvchan nuklidning boshka nuqlidga o‘z-o‘zidan aylanish natijasida ionlovchi nurlanish hosil bo‘lishi.

Radionuklidning faoligi deb vaqt birligida radionuklidlarning parchalanishi (bo‘linishi)

soni bilan yoki vaqt birligida radioo‘zgarishlar soni bilan xarakterlanuvchi kattalik nomlanadi [Bekkerel-Bk]
Maishiy, sanoat va atrof muhitdagi ionlovchi nurlanishning turlari va manbalari. Ionlovchi nurlanishga kiradi;

-korpuskulyar (  ,  neytronlar)

-(, lent, elektromagnit).

Ionlovchi qobilyat bo‘yicha eng xavflisi  nurlanish ayniqsa ichki nurlanishda (ovqat va havo bilan ichki organlarda kirganda),

Tashqi nurlanish insonning butun organizmiga ta’sir qiladi
Inson organizimining fonli nurlanishi samoviy nurlanish, inson badanidagi va atrofidagi suniy va tabiiy radiofaol moddalar orqali paydo bo‘ladi
Fonli nurlanish ichiga:

Samoviy nurlanish dozasi;

Tabiiy manbalardan doza;

Atrofdagi va har kungi hayotdagi manbalardan doza;

Texnologik ko‘tarilgan radiatsion fon;

YAdro qurolini tajribasidan doza;

AES chiqindilaridan nurlanish dozasi;

Tibbiy ko‘rik va radioterapiyada olingan nurlanish dozasi;

Ekvivalent doza-samoviy nurlanishdan 300mk 3v/yil.

Erning biosferasida 60 tacha radiofaol nuklidlari mavjud, AES larni fonni kuchaytirishda

TES nurlanish dozasining effektivligi (samaradorligi) 5-10 marta balandroq.

Samolyotning 8 km balandlikda uchishida qo‘shimcha nurlanish 1,35mk 3v/yil tashkil

etadi.
Rangli televizor ekrandan 2,5 m masofada 0,0025 mk3v/soatida, 5 sm masofada-100 mk 3v/soat tashkil qiladi.
Tibbiy ko‘riklarda o‘rtacha ekvivalent nurlanish dozasi -40 mk3v/yil maishiy texnikada 5 m masofada qo‘shimcha nurlanish ( 8 ml Rentgen/soat) dozasi 0 mlBer/soat

Ionlovchi nurlanishning biologik ta’siri

Birlamchi (qatlam va tirik xujayralar molekulalarida paydo bo‘ladi)
Butun organizmning finksiya buzilishlari.

Eng radiota’sirchan organlar:

-suyak miyasi;

-jinsiy a’zolar;

-qora taloq
Xujayralar darajasidagi o‘zgarishlar
somatik yoki badanga effektlar uning ta’siri insonga o‘tadi naslda bilinmaydi;

stoxastik (mumkin bo‘lgan): nur kasalligi, leykoz, o‘smalar.

nostoxastik bo‘lmagan-nurlanish dozasi o‘sishi bilan zararlanish mumkinligi o‘sadi

Nurlanishning doza chegarasi bor.

4) Genetik badanning butun nurlanishda 00% o‘limga olib kelishi dozasi-6 Gr, 50% tirik qolish dozasi-2,4- Gr Nur kasalligi bir Gr oshiq Ko‘pchilklikda klinik yaxshilanish
sohta 14-20 kun davom etadi.

Tiklanish davri 3-4 oy davom etadi. Eng katta xavfni ichki organlarda tushgan nuklidlar

tug‘diradi (ovqat suv havo orqali)

Eng xavfli havo yo‘li ( soatda 9 m havo kiradi l suv)

Ichki organlardan radionuklidlarni chiqarishni biologik davrlari 10 kundan cheksizlikkacha davom etadi.
Ionlovchi nurlanishni me’yorllash
Radiatsion xavfsizlik me’yorllarni (RXM(NRB)-76/78) nurlanuvchi shaxslarni 3
kategoryasi ajratiladi.