6 – Ma’ruza: xvix1x asrlarda surxon voxasi

Umar atTermiziy asSo‘fiy (1454 yilda vafot etgan) yirik tasavvufchi olimlardan.
Mavlono qudsiy Termiziy Mahjub darveshlik tariqati yo‘lini tutib, tanholikda umr kechirgan, she’riy devoni bor. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida yashab ijod etgan. Hasanxoja Nisoriy «Muzakkiri ahbob»da shoirdan bir qsh’a keltiradi.
Xoja Samandar Muhammad ibn Baqo Termiziy. XVII
asrning 30yillarida tug‘ilib, XVIII asrning 30yillarigacha yashab, 100 yildan ortiqroq umr ko‘rgan. Zamondoshlari Mirzo Yusuf va Maleho Samarqandiy tomonidan olovqalb, o‘tkir tilli adib deb ta’riflangan Xoja Samandar Termiziy o‘z zamonasida ma’naviyat dasturini targ‘ib etgan taniqli allomalardan biri bo‘lgan. Zotan, taxallusi Samandar bo‘lgan, taxallusining tushunchasi esa uning ruxiyatiga monand ekanligidan dalolat beradi. Uning zamondoshlari adibni afsonalarda olov ichida tug‘ilib, olov ichida yashagan Samandarga o‘xshatadilar. Haqiqatda adibning «Dastur ulmuluk» («Podshoxlarga qo‘llanma») asarini o‘qir ekanmiz, uning olimona ruhiyat sohibi, ma’naviyat targ‘ibotchisi ekanligiga ishonch hosil qilamiz. U 1695 yilda yozilgan «Dastur ulmuluk» asarining xotimasida shunday deb yozgan edi: «Iltimosim shuki, agar o‘zining go‘zal, dilbar mazmuni bilan hammaning nazarida jilva qila olsa, buning shoxidi bo‘lgan odam butun jonidili bilan uni ko‘rishga va o‘qishga havas qilsa, unda o‘qishga rag‘bat uyg‘ota olsa, asar muallifini «qur’on»ning onasi yoqimli «Fotiha» surasini o‘qib yod etinglar».
Xoja Samandar Muhammad ibn Baqo Termiziy o‘zining jo‘shqin ruhiyat soxibi ekanligini uzoq yillar darvish sifatida mashriqu mag‘ribni kezib chiqib, juda katta tajriba hosil qilganidan keyin, nihoyat «Dastur ulmuluk» asarini yozib, quyidagicha ifodalaydi: «Mening ruxiyatimda o‘ziga xos, xuddi oshiqma’shuqlar olovli ehtiros ila birbirlarini sevganlaridek, jo‘shqinlikni, serg‘ayratlikni sevish, unga intilish odati bor edi». Olloh Xoja Samandarga nasib etgan bunday mujdalardan biri «Dastur ulmuluk» asari bo‘lib, u 22 fasldan (fasllarning nomlanishi nisbiy bo‘lib, bir faslning ichida ikkinchi bir faslning nomi bilan bog‘liq bo‘lgan xikmatlar ham bor) iborat. Shuningdek, u axloqiyta’limiy va jangnoma janrida yozilgan badiiytarixiy an’anaviy asardir.