5A140 501-Kimyo (fan yo‘nalishlari bo‘yicha) mutaxassisligi Qodirova Gullolaxon Adhamovnaning yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar tarkibidagi kaliy va magniy miqdorini tadqiq qilish

Kirish.
3
1 -Bob.	Adabiyotlar tahlili	9
1.1	Dorivor o‘simliklarni inson salomatligidagi ahamiyati	9
1.2	Dorivor o‘simliklar va ularning kimyoviy tarkibi	18
2 -Bob.	Dorivor o‘simliklar kimyoviy tarkibini o‘rganish	33
2.1	Farg‘ona vodiysida o‘sadigan yurak kasalliklarida qo‘llaniladigan dorivor o‘simliklarni tanlash	33
2.2	Yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar tarkibidagi kaliy, magniy, marganes va selen miqdorini aniqlash	36
2.3	Yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar tarkibidagi og‘ir metallar miqdorini aniqlash	39
2.4	Yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar asosida makro- va mikroelementlar hamda biologik faol moddalarga boy dorivor to‘plamlar yaratish.	41
3 -Bob.	Tajriba qism	43
3.1	Makro- va mikroelementlar miqdorini aniqlash usullari	43
3.2	Neytron-aktivatsion usul	63
	Xulosalar	77
	Foydalanilgan adabiyotlar.	78

Kirish.
O‘zbekiston o‘simliklar dunyosining xilma-xil vakillari bugun mamlakat xalq xo‘jaligida muhim ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika institutida olib borilgan tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, yurtimizda 166 oilaga mansub 4500 ga yaqin yuksak o‘simlik turlari borligi maʼlum bo‘ldi. Bularning aksariyat qismini qoqio‘tdoshlar (260 ga yaqin tur) karamdoshlar, yalpizdoshlar, sho‘radoshlar, loladoshlar, chinniguldoshlar, govzabondoshlar, yoronguldoshlar hamda raʼnodoshlar kabi yirik oilalarning vakillari tashkil etadi.
O‘zbekiston florasi paydo bo‘lishi, tarqalishi, tur, turkum va oilalarining umumiy o‘xshashligi jihatidan Markaziy Osiyodagi boshqa mamlakatlar, xususan, Eron, Аfg‘oniston o‘simliklar dunyosiga juda yaqin turadi. O‘zbekiston florasi uzoq tarixga ega. Paleobotanik tadqiqotlar respublika xududida quruqlikdagi yuksak o‘simliklarning (ksilofitlardan tortib) barcha evolyutsion davrlarga oid o‘simlik qoldiqlari borligini ko‘rsatdi. Hatto hozirgi Qizilqum cho‘llaridan bir vaqtlar bu yerlarda o‘sgan xurmo, chinor, terak kabi daraxt va butalarning qoldiqlari topilgan.
O‘zbekistonda o‘simliklar o‘smaydigan joy yo‘q. Ularni tekislikdagi qumli cho‘llardan tortib, qorli baland tog‘largacha bo‘lgan turli relʼef va tuproq sharoitida uchratish mumkin. O‘zbekiston o‘simliklarning tarqalishini yoritish uchun tavsiya etilgan 4 tik (vertikal) mintaqa (cho‘l, adir, tog‘, yaylov) asos qilib olindi. Har bir mintaqa o‘ziga xos relʼef, iqlim, tuproq va o‘simliklar dunyosiga ega. Yurtimiz tabiatida madaniy o‘simliklar alohida o‘rin egallaydi. Dala ekinlari – paxta, don, poliz ekinlari, yo‘l chetlari, ariqlar bo‘ylari, sug‘oriladigan yerlar atrofi hamda hovlilarda ekilgan manzarali daraxtlar atrofga o‘ziga xos betakror manzara baxsh etadi.
Shuningdek, tibbiyot va tabobatda qator dorivor giyohlardan unumli foydalaniladi. Masalan, oddiy gazanda, gulxayri, zubturum, dalachoy, bo‘yimodron kabi o‘simliklar O‘zbekistonning deyarli barcha viloyat va tumanlarida tog‘li va zax yerlarda, yo‘l yoqalarida, butazorlarda, uy atrofi, ekinzorlarda uchraydigan o‘simliklar sarasiga kiradi. Ularning barg, ildizlaridan dori sifatida foydalaniladi. Bu giyohlar o‘z tarkibida C, K1, B2 vitaminlari, karotin, pantoten kislota, kraxmal, qandlar, organik kislotalar, saponinlar, achchiq, oshlovchi modda va boshqalarni saqlaydi va qator kasalliklarga shifo hisoblanadi.
Prezidentimizning 2020 yil 10 apreldagi “Yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi” qarori ayni vaqtida qabul -qilingan muhim hujjatdir¹.Qarorga ko‘ra, floramizning dorivor olamini madaniylashtirish, ularning plantatsiyalarini tashkil etish hamda qayta ishlash orqali qo‘shimcha qiymat “zanjiri” yaratiladi. Boshqacha aytganda, shifobaxsh neʼmatlar yetishtirish, terib olish, saqlash, birlamchi hamda chuqur qayta ishlash, isteʼmolchilarga mahsulotlarni tayyor holda yetkazib berishga ixtisoslashtirilgan tabobat klasterlari tashkil etiladi[1]. 2020 yil 1 maydan faoliyati yo‘lga qo‘yiladigan klasterlar oldiga nafaqat o‘lkamiz nabotot olamida uchraydigan o‘simliklar, balki xorijdan keltirilgan dorivor giyohlarni iqlimlashtirish, madaniy plantatsiyalarini yaratish vazifasi qo‘yilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “2017- 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni yurtimizda istiqlol yillarida birinchi Prezidentimiz rahnamoligida olib borilgan islohatlar samaradorligini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama jadal rivojlanishi uchun shart- sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlardagi vazifalarni amalga oshirish maqsadini ko‘zda tutadi[2]. Harakatlar strategiyasi davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarini qamrab olgan bo‘lib, unda ta’lim va fan sohasini rivojlantirish masalalari ham nazardan chetda qolmagan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 yil 30 dekabrda Respublikamizning barcha akademiklari bilan uchrashib mavjud muammolarni qanday yo‘l bilan ijobiy hal qilish mumkinligi haqida suhbatlashdi va shu asosida “Fanlar akademiyasi faoliyatini,ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi[3].
Bu jarayonda tabiatimizda mavjud bo‘lgan yovvoyi o‘simlik turlarini aniqlash, asrashga alohida eʼtibor beriladi. Shifobaxsh giyohlarning madaniy holda yetishtirilishining afzal jihati shundaki, bu farmatsevtika sanoatiga bir xil yosh va tipdagi xom ashyo qabul qilib olish imkonini beradi. Mavzuning dolzarbligi. O‘simliklar Yer yuzasida kimyoviy birikmalarning ko‘chishi va o‘zgarishi jarayonlarida faol ishtirok etadi. Kimyoviy elementlarning biogen migratsiyasining intensivligi o‘simliklarning kimyoviy tarkibi bilan belgilanadi. O‘simliklarning elementar tarkibini o‘rganish tabiiy va antropogen landshaftlarda kimyoviy elementlarning tarqalishini to‘liqroq tavsiflash uchun zarurdir, chunki o‘simliklar moddalarning biologik aylanishining eng muhim bo‘g‘inidir. Amaliy nuqtai nazardan, o‘simliklarning kimyoviy tarkibi haqidagi ma’lumotlar odamlar va hayvonlarning muvozanatli ovqatlanishi uchun zarurdir.
Quruq o‘simliklar havo, suv va tuproqda bo‘lgan kimyoviy elementlardan iborat. O‘simliklarning asosiy qismi (odatda ularning quruq vaznining 90-95%) fotosintez jarayonida o‘zlashtirilgan uchta element: uglerod, kislorod va vodorod, ular havo va suvdan o‘simliklar tomonidan so‘riladi. O‘simlik moddalarining qolgan 5-10% tuproqdan keladigan mineral elementlar (azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, oltingugurt, kremniy, temir, natriy, xlor, alyuminiy, mikroelementlar) ni tashkil qiladi. O‘simlik tanasidagi kimyoviy elementlar notekis taqsimlangan. Misol uchun, elementlarning eng yuqori konsentratsiyasi barglar va ignalarga xosdir. Bu yashil o‘simlik bargining asosiy funksiyalari - fotosintez, transpiratsiya va turli xil organik birikmalarning sintezi bilan bog‘liq. Mineral elementlarning o‘t o‘simliklarida tarqalishi o‘simliklar ko‘proq yoki kamroq teng. Ko‘pincha reproduktiv organlar va mevalarda marganes, mis, molibden, borning ko‘payishi kuzatiladi.
Umuman olganda, o‘simliklarning shifobaxsh xususiyatlari, an’anaviy va xalq tabobatida qo‘llanilishi, ham organik, ham mineral kelib chiqishi biologik faol moddalar mavjudligi sabablidir. Biroq, ko‘pincha organik birikmalarning (flavonoidlar, alkaloidlar, aminokislotalar) xususiyatlari va organizmga ta’siri o‘rganiladi. Biroq, o‘simliklarning elementar tarkibi o‘rganilmaganligicha qolmoqda. O‘simliklar makro- va mikroelementlarning manbalari bo‘lib, ularni maxsus, ko‘pincha sezilarli konsentratsiyalarda to‘playdi. Shuning uchun o‘simliklar elementlarning etishmasligi sharoitlarini davolashda profilaktik va terapevtik vositalar sifatida ishlatiladi. Boshqa tomondan, o‘simlikka asoslangan preparatlar toksik ta’sirga ega bo‘lmasligini ta’minlash uchun elementlarning konsentratsiyasi darajasini maqbul darajadagi qiymatlar bilan solishtirganda bilish muhimdir. Shunday qilib, o‘simliklardagi muhim va shartli zaharli elementlarning tarkibi haqidagi ma’lumotlar ulardan tibbiy amaliyotda oqilona foydalanish uchun zarurdir.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tussilago farfara, Mellissa officinalis, Plantago major, Taraxacum officinale L., Leonurus herba, Mellissa officinalis, Leonurus herba, Mentha piperita, Calendula officinalis, Inula helenium, Tribulus terrestris o‘simliklari va unlarni tarkibidagi makro- va mikroelementlar. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Bizning ilmiy izlanishimiz Tussilago farfara, Mellissa officinalis, Plantago major, Taraxacum officinale L., Leonurus herba, Mellissa officinalis, Leonurus herba, Mentha piperita, Calendula officinalis, Inula helenium, Tribulus terrestris o‘simliklarini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, o‘simlik an’anaviy va qo‘shimcha tibbiyotda juda muhim ro‘l o‘ynaydi va ko‘plab inson salomatligi muammolarini hal qilish uchun shifokorlar va o‘simlikshunoslar tomonidan qo‘llaniladi. Shu sababli, ushbu o‘simliklar tarkibidagi mikro- va makroelementlar tarkibini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar katta ahamiyatga ega. Ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
- Farg‘ona vodiysida o‘suvchi dorivor o‘simliklar Tussilago farfara, Mellissa officinalis, Plantago major, Taraxacum officinale L., Leonurus herba, Mellissa officinalis, Leonurus herba, Mentha piperita, Calendula officinalis, Inula helenium, Tribulus terrestris terish va vegetativ organlarini analizga tayyorlash;
- Farg‘ona vodiysida o‘suvchi dorivor o‘simliklar vegetativ organlari tarkibidagi kaliy, magniy, marganes va selen miqdorini aniqlash;
- Tadqiq qilingan o‘simliklar namunalaridan biologik faollikga (sedativ, ya’ni tinchlantiruvchi va kardiotonik ta’sir) ega bo‘lgan to‘plam yaratish;
- Yaratilagan to‘plam tarkibiga kiruvchi dorivor o‘simliklar tarkibidagi Cd, Sb, Hg, Ba kabi og‘ir metallar va As kabi zaharli moddalar miqdorini aniqlash.