|
96. Психика инсон ички дунёси сифатида. Psixika (yun. psychikos — ruhiy), ruhiyat — yuksak darajada tashkil topgan materiya (miya)ning voqelikni alohida shaklda aks ettirishdan iborat xususiyati. Asosan, sezgi, tasavvur, tafakkur, irodaviy xatti-harakat va boshqa subʼyektiv obrazlarda aks etadi. P. materiyaga nisbatan ikkilamchi, xreila. Bu P.ning mavjudlik usuli (P. miya xususiyati)da va uning mazmuni (P. — obʼyektiv olamning subʼyektiv obrazi)da koʻrinadi. P. materiya taraqqiyotining muayyan bosqichida — tirik organizmlarda sezuvchanlikning alohida shakli yoki his qilish qobiliyati paydo boʻlishi bilan vujudga kelgan. Tirik mavju-dotning morfologik-fiziologik tuzilishi murakkablashuvi, unda nerv si-stemasining vujudga kelishi va taraq-qiy etishi, bosh miya, uning katta yarim sharlarining shakllanishi va takomillashishi jarayonida rivojlangan. P.ning oʻziga xos organi insonda va oliy darajada rivojlangan hayvonlarda bosh miyadir. P. — subʼyektivlik bilan obʼyektivlikning birligidir. Psixik faoliyat doimo muayyan subʼyektga xos boʻlib, uning individual xususiyatlari bilan bogʻlangandir. Ayni vaqtda P. obʼyektiv olamning muayyan manzarasini yaratuvchi miya inʼikos faoliyatining real jarayoni sifatida obʼyektiv-dir. P. psixik jarayonlar, holatlar va insonning psixik xususiyatlarining zohiriy birligidir. P. rivojining oliy shakli — inson P.sidir. Uning paydo boʻlishi va rivojlanishida insonga xos boʻlgan atrofdagi olam bilan oʻzaro munosabatga kirishish usuli — mehnat hal qiluvchi rol oʻynagan. Inson P.si faqat biologik taraqqiyotning emas, ijtimoiy-tarixiy taraq-qiyotning ham mahsulidir. Ijtimoiy, mehnat amaliyoti oliy, faqat inson-gagina xos P. shakli — oyagni vujudga keltirdi. Inson P.sining eng muhim xususiyati — ishlar, hodisalar va boshqalarni oldindan koʻra bilish va oʻzi nima qilishini rejalashtirishdan iborat. Inson obʼyektiv voqelikdagi predmetlar va hodisalarni tajribaga asoslanib idrok qiladi. Insonning psixik faoliyati asosida birinchi va ikkinchi signal sistemalarining oʻzaro taʼsiri yotadi. P.ning muhim tomoni uning ref-lektorlik tabiati, yaʼni reflekslar hosil boʻlishi, bu jarayonning toʻxtov-siz va qatʼiy kechishidir. Real P. faoliyat koʻrinishida mavjud. Faoliyatda u shakllanadi, namoyon boʻladi va bilib olinadi. Inson P.sining shakllanishida taʼlim va tarbiya muhim rol oʻynaydi. Taʼlim va mehnat jarayonida har bir shaxs P.sining individual rivojlanishi yuz beradi, bu insoniyat toʻplagan moddiy va maʼna-viy boyliklarni oʻzlashtirishdan ibo-ratdir. P.ni psixologiya oʻrganadi. V.M.Karimova fikricha psixika - inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya'ni bilishimiz, anglashimizni ta'minlaydi. Psixika bu aks ettirishdir. Jonli va jonsiz tabiatda aks ettirishning o’ziga xos usullari mavjud. Aks ettirish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin. Psixikani asosiy funksiyasi: Aks ettirish, Hulq va faoliyat nazorati. Kishi psixikasining paydo bolishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bolib, tabiat qonunlarining mohiyatini tushunib еtishga harakat qiladigan tadqiqotchilarni bu muammo hamma vaqt qiziqtirib kеlgan. Matеrialistik yonalishdagi olimlar psixikaning paydo bolishini matеriyaning uzoq davom etgan rivojlanishining natijasi dеb izohlashadi. Ular matеriyaning tabiatini tadqiq qilisharkan, harakat matеriyaning hayot kеchirish usuli, uning tarkiban oziga xos ajralmas xususiyati ekanligi uchun ham matеriya harakatining turli xil shakllarini organadilar. Otgan ajdodlarimiz psixologiya muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yonalishda, ma'lum kontsеptsiya asosida organgan bolsalar ham, albatta, oz asarlarida psixik xolatlarning aks etishi, namoyon bolishi, rivojlanishi va ozgarishlari togrisida qimmatli fikrlar bildirishgan. Bular 4 xil manbada uchraydi: 1) xalq ijodiyotida-rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; 2) maxsus ijodkor kishilar ogit–nasixat va xikoyatlarida; 3) komusiy, Orta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy–nazariy qarashlarida; 4) turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining maxsullarida, ya'ni ilmiy–badiiy asarlarda. Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi qarashlari «Idеal shahar axolisining fikrlari», «Masalalar mohiyati», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Jism va aktsidеntsiyalarning shakllariga qarab bolinishi», «Sharxlardan», «Xikmat ma'nolari», «Aql ma'nolari togrisida» kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayxon Bеruniy ozining «Otmish yodgorliklari» kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma'lumotlarni kеltiradi. Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib qonunlari» asarida organizmning tuzilishi, undagi nеrvlar va nеrv yollari, fiziologik jarayonlar bilan bogliq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma'lumotlar bor. Uning «Odob haqida» risolasi ham inson shaxsini shakllantirish togrisidagi jiddiy asardir. Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. Abduraxmon Jomiyning «Bahoriston», «Xiradnomai Iskandariy», «Tuxfatul ahror», «Sisilatuz zaxob» va boshqa asarlarida ilm–ma'rifat, ta'lim-tarbiya, kasb–hunar organish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan. Dеvoniy ozining «Axloqi Jaloliy» nomli asarida insoniy fazilatlarni tortga boladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir. Alishеr Navoiyning «Xazoinul Maoniy, «Mahbubul Kulub»» va boshqa asarlarida еtuk, barkamol insonning ahloqi, ma'naviyati, odamlarga munosabati, istе'dodi va qobiliyati togrisida qimmatli muloxazalar yuritilgan. Ana shu psixologik katеgoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani ta'kidlangan. Shuningdеk, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota–onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari alohida orin egallaydi. Rossiyada psixologik qarashlar namunalari. Shark va Garb madaniyati ta'sirida inson ruhiyati bilan bogliq qator ogzaki va yozma, amaliy va ilmiy asarlarda paydo bula boshladi (Qarang: Goziеv E. Psixologiya, T:«Oqituvchi» 1994 y. 33-35 bеtlar). Psixika haqidagi qarashlar ma'lum vaqt (salkam 5 asr) kun tartibidan olib qoyildi va XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Garbiy Ovrupa mamlakatlarida va AQSh da yana turli munozaralarga sabab bola boshladi. (I.M.Pavlov, N.Е.Ribakov, K.N. Kornilov, P.P. Blonskiy, A.S. Vigotskiy–Rossiya, U. Djеms, S.Xoll –AQSh, va boshqalar).
Do'stlaringiz bilan baham: |
