|
84. Стрессни бошкариш. Stress (ing . stress — bosim, kuchlanish, tanglik) - odam va hayvonlarda kuchli taʼsirotlar natijasida sodir boʻladigan oʻta hayajonlanish, asabiylik holati. Organizmda har xil taʼsirotlarga nisbatan rivojlanadigan nomaxsus neyrogormonal reaksiya. "S." terminini kanadalik patolog G. Selye taʼriflab, tibbiyotga kiritgan (1936). Olim stress holatiga olib keluvchi omilni stressorlar deb, ular taʼsirida organizmda roʻy beradigan oʻzgarishlarni moslashish (adaptatsiya) sindromi deb atadi. Fizik (issiq, sovuq, shikastlanish va boshqalar) va psixik (qoʻrquv, qattiq tovush, oʻta xursandchilik) stressorlar ajratiladi. Organizmda bu omillar taʼsirini yengishga qaratilgan moslashuvchi biokimyoviy va fiziologik oʻzgarishlar rivojlanadi, bu stressorning kuchi, taʼsir etish muddati, odam yoki hayvonning fiziologik sistemasi va ruhiy holatiga bogʻliq. Nerv sistemasi yuqori rivojlangan odam va hayvonlarda, his-tuygʻu koʻpincha stressor vazifasini oʻtaydi va u fizik stressor taʼsiriga zamin tugʻdiradi. Odamda bir xil kuchdagi stress ham xavfli, ham ijobiy boʻlishi mumkin. Shuning uchun maʼlum bir darajadagi Stresslarsiz faol hayot kechirib boʻlmaydi, chunki stresslar boʻlmasligi bu oʻlim bilan barobar degan edi G.Selye. Demak, stresslar nafaqat xavfli, balki organizm uchun foydali ham boʻlishi mumkin (eustress), bu holat organizm imkoniyatlarini ishga soladi, salbiy taʼsirotlarga chidamliligini oshiradi (masalan, infeksiyalar, qon yoʻqotish va boshqalar), maʼlum bir somatik kasalliklar (mas, yara kasalligi, allergiya, yurak kasalliklari va boshqalar) kechishini yengillashtiradi yoki bemorning ulardan form boʻlishiga yordam beradi. Zararli S.lar (distress) organizm rezistentligini pasaytiradi, koʻpgina kasalliklarning kechishini ogʻirlashtiradi. S. taʼsirida kasalliklar paydo boʻlishida organizmning dastlabki holati katta ahamiyatga ega. Mas, gipertoniya kasalligi bilan ogʻrigan bemorda S. ogʻirroq, yaʼni gipertonik krizlar bilan kechadi. 1. Stressli vaziyatlarni o'zgartirish usullari: Ular inson bo'lgan muhitni o'zgartirishga qaratilgan. Maqsad stressni kamaytirish uchun atrof-muhit sharoitlarini o'zgartirish, masalan, yopiq joylarda etarli haroratni ushlab turish, shovqinni boshqarish yoki Markaziy asab tizimini faollashtiradigan moddalarni (kofein, nikotin va boshqalarni) iste'mol qilishdan saqlanish. Xuddi shu tarzda, masalan, musiqa, yorug'lik, tanaffuslar yoki hattoki gevşeme kabi strategiyalarga mos kelmaydigan javoblarni qo'llab-quvvatlaydigan stimullarni ishlab chiqarishga urinish bo'ladi. 2. Vaqtni rejalashtirish strategiyalari: Ba'zan, stress rejalashtirishning etishmasligi natijasida paydo bo'ladi. Labrador (2000) ta'kidlaganidek, vaqtni boshqarish mavjud vaqtni nimaga sarflashni hal qiladi. Ushbu qaror har bir vazifa yoki faoliyat uchun berilgan ahamiyat yoki qiymatga asoslangan bo'lishi kerak. Har birining ahamiyatiga ko'ra ustuvorlik tartibi yoki vazifalar iyerarxiyasi o'rnatilishi kerak. Vazifalarga berilgan ustuvorlikka qarab, faoliyatni rejalashtirish belgilanishi kerak. Xususan va ayniqsa har bir kunning jadvali. Avval siz shoshilinch va muhim vazifalar bilan shug'ullanishingiz kerak. Keyingi, muhim va favqulodda vazifalar Keyinchalik, favqulodda vazifalar muhim emas. Va nihoyat, shoshilinch bo'lmagan va muhim bo'lmaganlar. 3. Kognitiv texnikalar: Psixologiya stressni engishda juda foydali bo'lgan fikrlarni o'zgartirish strategiyasiga ega. Shu ma'noda quyidagi masalalar ustida ishlash muhim:-Perfektsionistik va o'ziga talabchan fikrlarni tahlil qiling. Biz nomukammal va cheklanganligimizni unutmang. Biz xohlagan hamma narsani qila olmaymiz, lekin qo'limizdan kelganini qilamiz. - Ba'zi fikrlarning foydaliligini ko'ring: Bu nima qilishim kerakligi haqida doimiy ravishda tashvishlanishimga yordam beradimi? Xavotirlanish menga samaraliroq bo'ladimi? Baxtli bo'lishga yordam beradimi? ...- Kerakligini tahlil qiling: Nega buni qilishim kerak? Agar hozir buni qilmasam nima bo'ladi?: "Should ..." ni "men xohlardim ..." yoki "ma'qulroq ..." deb o'zgartiring (kamroq aybni keltirib chiqaradi). - Kattalashtirish. Xatarlarni iloji boricha oldini olish maqsadga muvofiqdir, ammo ularning paydo bo'lishi yaqinligini oshirib yubormaslik kerak. Bu bizning uyimizda vahshiy yo'lbars paydo bo'lishiga o'xshaydi, u erda zararsiz mushukcha bor.- Imkoniyatni ehtimoldan farqlang. Agar biz qo'yilgan maqsadlarga erishmasak, eng yomoni sodir bo'lishi ehtimolini (masalan, 0 dan 100 gacha) hisoblashni o'rganing. Ba'zida biz mumkin bo'lgan narsani kerak bo'lmagan hollarda katta ehtimollik bilan aralashtiramiz.- "Yo'q" deyishni biling / o'rganing o'zi uchun ustuvor bo'lmagan faoliyat yoki vazifalarga. 4. Xulq-atvor texnikasi: Diqqatni stressni boshqarish strategiyasi sifatida odamni chalg'itadigan yoqimli vazifalarga yo'naltirish hayotiy ahamiyatga ega. Shaxsni "uzib qo'yadigan" vazifalarni mukofotlash. Shu maqsadda, haftalik foydali vazifalarni rejalashtirish amalga oshirilishi mumkin. 5. Dam olish texnikasi: Dam olish texnikasi - bu stressni engish uchun kvintessensial strategiyalar. Diafragmatik nafas olish odatda eng yaxshi ishlaydigan klassik o'chirish usullaridan biridir.
Hozirgi vaqtda "Aql-idrok" dan stressga bo'lgan yondashuv shu vaqtdan beri stressni tanlashning yaxshi uslubini namoyish etadi meditatsiya va fikrni boshqarish kabi o'chirish strategiyasini bir vaqtning o'zida birlashtiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
