5. Психологик билимларнинг системаси

64. Тафаккурни урганишнинг умумфалсафий асослари. Tafakkur kategoriyasi G‘arbiy Yevropa va AQSH mamlakatlarida turli psixologiya maktablari va yo‘nalishlarining tadqiqot predmetiga aylangan. Bilish nazariyasiga asoslangan holda tafakkur jarayon, faoliyat sifatida ham nazariy, ham amaliy jihatdan bir nechta yirik konsepsiyalar namoyandalari tomonidan o‘rganilgan. Tafakkurga turlicha yondashuv uning mohiyatini keng ko‘lamda ochilishiga xizmat qilgan. Ilmiy maktablar tomonidan kashf qilingan qonuniyatlar, mexanizmlar, fenomenlar, sifatlar to hozirgacha o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. 1. XVIII asming ikkinchi yarmida Angliyada psixologiyaning assotsiativ oqimi vujudga kelgan bo‘lib, u yer yuzining ko‘pgina davlatlariga kirib bordi. Oqimning asoschisi David Yum (1711-1776) bo‘lib, uning maslakdoshlari David Gartli (1705-1757), Djozef Pristli (1733-1804)lar psixik hodisalar, holatlar, jarayonlar hamda tasavvur obrazlarini yaxlit holda birlashishning asosiy qonuni tariqasida as160 sotsiatsiyalar haqidagi psixologik ta’limotni yaratganlar. David Yumning ta’limotiga binoan, ongning murakkab xususiyatlari, holatlari, hodisalari, jarayonlari va ulaming mahsullari o‘zini o‘zi anglash yoki boshqacha so‘z bilan aytganda, o‘zining “Men” ekanligini tan olish, o‘zaro tashqi bog‘lanishlar bilan uzviy aloqaga ega bo‘lgan “tasavvur birikmalari”dan tashkil topgandir. 2. Bixeviorizmning asoschilari Dj.Uotson (1878-1958) va E.Tomdayklar (1871-1949) hisoblanadilar. Oradan muayyan davr o‘tgandan keyin ulaming qatoriga K.Leshli (1890-1958), A.Veys (1874-193 l)lar kirib keldilar. Muayyan davr oralig‘ida mazkur psixologik oqim jahon fan olamida hukmronlik rolini o‘ynadi. To XXI asrgacha bu oqim bir nechta mustaqil psixologik ilmiy maktablarga ajralib ketdi. Ammo ulaming mohiyatida bixeviorizmga oid atributlar saqlanib qoldi. 3. XX asming boshlarida Germaniyada vujudga kelgan Vyursburg psixologiya maktabi tafakkumi o‘rganishga yo‘naltirilgan psixologik oqim sifatida muhim o‘rin egallaydi. Bizningcha, ushbu psixologik yo‘nalishning yirik namoyandalari tariqasida O.Kyulpe (1862-1915), K.Byuller (1879-1922), A.Messer (1867-1937), Ax Nartsis (1874-1946) va boshqalami ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiq. 4. XIX asming oxiri XX asrning boshlarida Germaniyada geshtaltpsixologiya oqimi yuzaga keldi va to hozirgacha o‘z ilmiy qimmatini saqlab kelmoqda. Mazkur yo‘nalishning yirik namoyandalari qatoriga X.Erenfels (11859-1932), V.Kyoler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalami kiritish mumkin. Geshtaltpsixologiya mohiyatidan kelib chiqqan uning namoyandalari jamiki mhiy jarayonlar oddiy (sodda) holatlardan, ya’ni sezgilardan iborat ekanligini ta’kidlagan assotsiatsiya psixologiya maktabi vakillari g‘oyasini tanqidiy tahlil qilganlar.