30.Когнитив психологиянинг вужудга келиши. Kognitiv psixologiya (inglizcha kognitiv psixologiya) o’tgan asrning 60-yillarida paydo bo’lgan. Psixologiyaning ushbu bo’limi kognitiv jarayonlarni o’rganishda zamonaviy sohalarga tegishli. “Kognitiv” so’zi (lotincha bilimdan – “bilim” dan) va tarjimada (ingliz tilidan kognitiv so’zdan – “kognitiv”), aytishimiz mumkinki, kognitiv psixologiya kognitiv xatti-harakatlarni o’rganadigan psixologik fanning bir qismidir. Kognitiv psixologiya sohasidagi tadqiqotlar, qoida tariqasida, quyidagi muammolar bilan bog’liq. • xotira bilan; • hissiyotlar; •e’tibor; • fikrlash (shu jumladan mantiqiy; • xayol; • muayyan qarorlarni qabul qilish qobiliyati. Kognitiv psixologiyaning ko’plab tasdiqlari hozirgi psixolingvistikaning asosidir. Kognitiv psixologiyaning kashfiyotlari psixologiya fanining boshqa segmentlarida, masalan, ijtimoiy, shaxsiy psixologiya va ta’lim kabi sohalarda keng qo’llaniladi.Hozirgi vaqtda kognitiv psixologiyaning shakllanishi asosan odamlarda kognitiv bo’lgan va kompyuter texnologiyalari tomonidan o’zgartirilgan jarayonlar o’rtasidagi o’xshashliklarni o’rnatishga asoslanadi. Shunday qilib, harakatlari asosan xotira bilan bog’liq bo’lgan bilish va bajarishga qaratilgan bir nechta tarkibiy elementlar (bloklar) tanlandi. (Richard Atkinson). Psixologiyaning ushbu sohasi Amerika Qo’shma Shtatlarida XX asrning o’rtalarida paydo bo’lgan. Kognitiv psixologiya hozirgi paytda shakllangan shaklda paydo bo’lishidan oldin, ushbu fan sohasidagi mutaxassislar bilish jarayonida paydo bo’lgan qiyinchiliklar ustida ishlashga harakat qilishdi. Bir necha asr oldin olimlar tafakkurni nafaqat falsafiy nuqtai nazardan, balki ilmiy jihatdan o’rganishga harakat qilishdi.Hozirgi psixologiyaning eng o’ziga xos xususiyatlarini o’sha davr olimlari keltirgan: • Dekart • Kant. Dekartning kontseptsiyasi, ya’ni u yaratgan psixologik fanning tuzilishi uning psixikasini eksperimental usullar bilan o’rganishga olib keldi. Xum assotsiativ fikrlash va tizimlashtirilgan ruhiy jarayonlar qonunlarini aniqlashga intildi. Kantda, o’z navbatida, ong tizimdir va olingan ko’nikmalar (tajriba) bu tizimni to’ldiradigan ma’lumotlardir. Faqatgina bu faylasuflar kognitiv psixologiyaning asosi hisoblanadi, deb ishonish noto’g’ri bo’ladi. Albatta, nafaqat ular, balki boshqa ilm sohasidagi boshqa olimlar ham psixologik fanning ushbu sohasini shakllantirish va shakllantirishga o’z hissalarini qo’shdilar. Kognitiv psixologiyaning paydo bo’lishiga turtki bo’lganligi 1956 yilda Massachusets ilmiy-texnik universitetida o’tkazilgan yig’ilish ekanligiga ishonishadi. Bu psixologiya sohasidagi inqilobning boshlanishi edi, u odamning bilish xususiyatlariga qiziqish paydo bo’lishiga va kognitiv jarayonning o’ziga asoslanadi. Psixologiyada paydo bo’lgan yangi yo’nalish quyidagilarga qarshi qaratilgan edi: • xulq-atvorli tendentsiya; •xatti-harakatni baholashdan ruhiy elementni olib tashlash; • kognitiv jarayonlar va rivojlanishni shakllantirishga qaratilgan harakatlarga e’tibor bermaslik.Kognitiv psixologiya 20-asrning o’rtalarida, texnologiyalar va kompyuterlarning jadal rivojlanishi davrida paydo bo’lgan. Olimlar inson va zamonaviy texnologiyalarning o’zaro ta’sirini psixologik nuqtai nazardan asoslash zarurati bilan duch kelmoqdalar. Yangi sohaning asosiy qiziqishi insonning kognitiv, ya’ni kognitiv qobiliyatini o’rganish edi. Idrok inson psixikasining asosiga asoslangan asosiy akt sifatida qaraldi. Axborotni ularning xotirasida qayta ishlash va saqlash bilan bog’liq bo’lgan inson qobiliyatining mumkin bo’lgan chegaralarini o’rganish uchun barcha turdagi tajribalar va tadqiqotlar o’tkazildi. Ta’kidlash joizki, psixologlar Frits Xayder (kognitiv muvozanat nazariyasi) va Leon Festinger (kognitiv dissonans nazariyasi) fanning asoschilaridan. 1956 yilda Massachusets texnologiya institutida bo’lib o’tgan yig’ilish elektr va elektron muhandislik instituti vakillarini, axborot nazariyalari sohasidagi mutaxassislarni bir joyga to’plagan holda sezilarli yutuqlarga erishdi. Ushbu uchrashuv hanuzgacha kognitiv psixologiyada haqiqiy inqilob deb hisoblanadi, u erda kompyuter texnologiyalari ta’siri ostida til va xotirani shakllantirish masalalari ko’tarildi. Kognitiv psixologiya tadqiqotchilar Jerom Bruner (Kognitiv rivojlanishni o’rganish, 1967 y.) Va Ulrik Nisser (Kognitivlik va haqiqat, 1976) tufayli o’z asarlarini nashr etgan va o’zlarining tadqiqot mavzularini ommaga etkazganlari tufayli nomga ega bo’lishdi. Keyinchalik kognitiv psixologiya markazi tashkil etildi, unda bilish, tafakkur, rivojlanish psixologiyasi va boshqalar jarayonlari o’rganildi. Keyingi yillarda 20-asr oxiri – 21-asrning boshlarida tadqiqotchilar tobora ko’proq odamlar va kompyuterlarning o’zaro ta’siri sohasiga kirishdilar. Psixikani atrof-muhitdan kelib chiqadigan va inson miyasi tomonidan qayta ishlangan cheklangan miqdordagi signallarni sezadigan ma’lum bir markaz sifatida namoyish etuvchi nazariya keng ommalashdi.
