5-Мавзу: Ўзбекистонда фуқаролик жамиятининг демократик асосларини шакллантириш, амалга оширилган сиёсий ислоҳотлар

4.Суд тизимидаги ислоҳотлар.
Ҳар қандай ҳуқуқий давлатда суд ҳокимияти алоҳида ўрин тутади. Ўзбекистон Республикаси суд ҳокимиятининг таркибига Конституциявий суд, Олий суд, Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикаси Олий ва хўжалик судлари, вилоят, туман ва шаҳар судлари киради.
Мамлакатимизнинг демократик янгиланишининг муҳим устувор йўналишларидан бири - бу қонуннинг устунлигини, қонунийликни, шахснинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилишни, бир сўз билан айтганда, ҳуқуқий давлат ва одамларнинг ҳуқуқий онгини шакллантиришга қаратилган изчил демократлаштириш, суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштиришдир.
Суд ҳокимиятининг изчил мустаҳкамланишига, суднинг мустақиллигини таъминлашга, уни ўтмишда қатағон ва жазолаш аппаратидан инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи давлат институтига айлантиришга қаратилган бир қатор ташкилий-ҳуқуқий чора-тадбирлар амалга оширилди. ф
"Судлар тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни янги таҳрирда қабул қилингди. Жиноят-протсессуал, фуқаролик протсессуал қонунчилигига киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларга мувофиқ, ҳокимиятни ажратишнинг конституциявий принтципини изчил амалга ошириш мақсадида суд тизими ижроия ҳокимияти органлари назорати ва таъсиридан чиқарилди. Судялик лавозимларига номзодлар кўрсатиш, судяларнинг ваколатларини тўхтатиб туриш ва муддатидан илгари тугатиш, уларга нисбатан интизомий иш қўзғатиш каби вазифалар Адлия вазирлигининг ваколатларидан чиқарилди.
Махсус орган - Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судяларни танлаш ва тавсия қилиш бўйича Олий малака комиссияси судлар фаолиятини ташкилий таъминлаш масалалари, хусусан, суд кадрлари билан шуғуллана бошлади.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузурида махсус ваколатли орган - суд қарорларини ижро этиш, судлар фаолиятини моддий-техник ва молиявий таъминлаш бошқармаси ташкил этилди, улар судларни ўзларига хос бўлмаган функциялардан сезиларли даражада озод қилди, уларнинг асосий вазифаларига эътибор қаратишларига имкон берди.
Умумий юрисдикция судларининг ихтисослашуви амалга оширилди, фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича судлар ташкил этилди, бу уларнинг жиноий ва фуқаролик ишларини малакали кўриб чиқишга, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилишга уларнинг фаолияти самарадорлигини оширишга ёрдам берди. Айнан шу даврда кассация инстанцияси ислоҳ қилинди ва ишларни кўриб чиқиш учун шикоят бериш тартиби жорий этилди.
Амалга оширилган ўзгаришларга кўра, апелляция инстанцияси ишни янги суд муҳокамасига юбормасдан кўриб чиқиши мумкин. Фуқароларга, биринчи инстанция судининг қонуний кучга кирган суд қароридан норози бўлган тақдирда, ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини бошқа судда - адвокати иштирокида кассация тартибида ҳимоя қилиш имконияти берилди.
Шундай қилиб, биринчи инстанция судларининг қарорларига нисбатан фуқароларнинг шикоятларини яширин, ёпиқ кўриб чиқиш амалиёти бутунлай бекор қилинди. Ушбу ўзгаришлар биринчи инстанция судлари томонидан йўл қўйилган хатоларни ўз вақтида тузатишнинг муҳим кафолати бўлиб қолди. Агар 2000 йилда суд хатоларининг ярми назорат тартибида тузатилган бўлса, 2009 йил охирига келиб, 85% ҳолларда улар апелляция ва кассация тартибида тузатилди.
Прокурор ва адвокатнинг тенглигини, жиноий ва фуқаролик протсессининг барча босқичларида рақобатни таъминлашга қаратилган чора-тадбирлар изчил амалга оширилмоқда, шу муносабат билан, одил судловни амалга ошириш сифати ва самарадорлиги ошмоқда. 2008 йилда "Адвокатура институти такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг қабул қилиниши катта аҳамиятга эга бўлди. Амалдаги қонунларга суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштириш, инсон ҳуқуқларининг ҳимоя қилинишини таъминлашнинг муҳим таркибий қисми сифатида адвокатларнинг мустақиллигини янада мустаҳкамлашга қаратилган қатор ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Қонунга мувофиқ, ҳимоячига жиноят ишини юритиш учун масъул бўлган давлат органлари ва мансабдор шахслардан қатъи назар, жиноий жараённинг ҳар қандай босқичида малакали юридик ёрдам кўрсатиш ҳуқуқи берилади.
Жиноят-протсессуал қонунчилигидан ҳимоячига ушбу ишда адвокатнинг иштирок этишга рухсат берилганлиги тўғрисида ёзма тасдиқ олиш ва мижоз билан учрашиш учун рухсат олиш мажбуриятини юклайдиган нормалар киритилди. Буларнинг барчаси учун адвокат гувоҳномаси ва адвокат муассасаси томонидан берилган кафолат этарли деб ҳисобланадиган бўлди.
Жиноий ва жиноий-протсессуал қонун ҳужжатларини либераллаштириш, инсонпарварлаштириш ва декриминаллаштириш ушбу соҳани ривожлантиришнинг энг муҳим йўналишига айланди. Айтиш мумкинки, 2001 йилда қабул қилинган чора-тадбирлар, жумладан, “Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-протсессуал кодексларига ва Жиноят жазоларини либераллаштириш билан боғлиқ маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида" ги қонун улкан ижтимоий ва ижтимоий-сиёсий аҳамиятга бўлди.
Иқтисодий жиноятлар тўғрисидаги ишлар бўйича судларнинг имкониятлари сезиларли даражада кенгайтирилди: ҳибсга олиш ва қамоққа олиш ўрнига, жарима шаклида иқтисодий санкцияларни қўллашжорий этилиб, мулкни мусодара қилиш каби жазонинг ушбу тури жазолар тизимидан чиқариб ташланди.
2008 йил январь ойидан бошлаб Ўзбекистонда ўлим жазосининг бекор қилиниши ва умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси ўрнига узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси қўлланилиши алоҳида аҳамият касб этди. Ўзбекистонда ўлим жазосининг бекор қилиниши халқаро ҳамжамиятда катта резонансга сабаб бўлди. Хорижий экспертларнинг таъкидлашича, ушбу ва ушбу соҳадаги бошқа бир қатор чора-тадбирларнинг амалга оширилиши билан Ўзбекистонда дунёдаги энг либерал жиноий жазо тизимларидан бири яратилган бўлиб, буни қиёсий таҳлил натижалари ҳам тасдиқлайди. Масалан, умрбод қамоқ жазоси Германия ва Полша каби мамлакатларда оғир жиноятларнинг 5 тури учун, Белгия ва Россияда - 6 та, Данияда - 9 та, Шветсияда - 13 та, Францияда - 18 та, Голландияда - 19 та турга нисбатан қўлланилиши мумкин. Ўзбекистонда умрбод қамоқ жазоси истисно тариқасида амалга оширилади ва фақат иккита жиноят учун - оғирлаштирадиган ҳолатлар билан қасддан одам ўлдириш ва терроризм учун тайинланади. Ушбу турдаги жазо мамлакатимизда хотин-қизларга, 18 ёшга этмаганлар ва 60 ёшдан ошган эркакларга нисбатан қўлланилиши мумкин эмас.
2008 йилда Хабеас Корпус институтининг жорий қилиниши суд тизимини либераллаштиришнинг муҳим чораси бўлиб, бу прокурордан судларга профилактика чораси сифатида қамоқ жазоси бериш ҳуқуқини англатади. Вақт ушбу қарорнинг ўз вақтида ва тўғрилигини кўрсатди, ушбу институтнинг жорий этилиши инсоннинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини, дахлсизлигини ҳимоя қилишда муҳим омил бўлди. 2008 йил январь ойидан буён судлар тергов органларига ушбу эҳтиёт чорасини қўллашни 700 мартадан кўпроқ рад этган.
2001 йилдан бошлаб ярашув институти ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва суд амалиётига жорий этилиб, ярашув институти самарали ишлай бошлади, унга кўра, катта ижтимоий хавф туғдирмайдиган, жабрланувчиларга этказилган моддий ва маънавий зарарни тўлиқ қоплаган тақдирда жиноят содир этган шахс жавобгарликка тортилмади. Ушбу институтнинг самарадорлиги, унинг ўзбек халқининг меҳр-оқибати, инсонпарварлиги, кечириш қобилияти сингари кўп асрлик анъаналарига мувофиқлиги унинг изчил кенгайишига асос бўлди. Ушбу муассасани қўллаш имконияти 53 та ҳуқуқбузарликлар учун тақдим этилган.
Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида қонун устуворлигини таъминлаш, авваламбор прокуратура фаолиятини ислоҳ қилиш, уни ўтмишдаги партиялар элитаси қўлидаги репрессив қуролдан қонунларнинг изчил ижро этилишини, демократик тамойилларнинг ўрнатилишини, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг ишончли ҳимоя қилинишини таъминловчи органга айлантирилиши бўйича салмоқли ишлар амалга оширилди.
2001 йилда қабул қилинган янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикасининг "Прокуратура тўғрисида" ги қонунига мувофиқ, прокуратура органларининг инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига риоя қилиниши учун жавобгарлиги оширилди. Шу билан бирга суд қарорларининг ижросини тўхтатиб туриш ва айбланувчини ҳибсда сақлаш муддатларини узайтириш ваколатлари суд ҳокимиятига ўтказилди.