5-Мавзу: Ўзбекистонда фуқаролик жамиятининг демократик асосларини шакллантириш, амалга оширилган сиёсий ислоҳотлар

2.Миллий парламентаризм ривожи ва Олий Мажлисга сайловлар.
Янги конституциявий қоидага мувофиқ парламентнинг ваколатлари ва мажбуриятлари аниқ белгилаб қўйилган "Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси тўғрисида" ги Конституциявий қонун қабул қилинди. Унинг депутатлари ҳудудий сайлов округларидан кўп партиявийлик асосида 5 йил муддатга сайланади. 25 ёшга тўлган мустақил Ўзбекистон фуқаролари Олий Мажлисга сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Олий Мажлиснинг мутлақ ваколатларига қонунлар ва давлатнинг стратегик дастурларини қабул қилиш, қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятларининг ваколатларини белгилаш, шунингдек, давлатнинг юқори қонун чиқарувчи органига хос бўлган бошқа ваколатлар киради. Олий Мажлис депутатлари дахлсизлик ҳуқуқидан фойдаланадилар. Миллий парламент сессиялари йилига камида икки марта ўтказилиши керак.
1994 йил 25 декабрда Ўзбекистон тарихида биринчи марта Олий Мажлисга ва маҳаллий ҳокимият вакиллик органларига очиқ демократик сайловлар бўлиб ўтди. Ўша пайтда миллий парламентдаги 250 ўрин учун 654 номзод кураш олиб борган.
Олий Мажлис қонун ижодкорлиги соҳасида тажриба тўплаган ҳолда, қонунчилик ишларини изчил такомиллаштириб борди ва ўз моҳияти бўйича қабул қилинган қонунларнинг мазмуни Совет давлати Олий Кенгашидан ўз табиати ва роли билан ажралиб турадиган олий давлат органига айлана бошлади.
Олий Мажлис ўзининг амалий фаолиятининг дастлабки босқичларидан бошлаб, Конституция асосида мамлакат мустақиллигини таъминловчи, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва инсон эркинликларини кафолатлайдиган қонунларни ишлаб чиқишга, ислоҳотларни амалга оширишга қаратди. ХХ асрнинг 90-йиллари охирига келиб, 100 дан ортиқ асосий қонун ҳужжатлари қабул қилинди ва амал қила бошлади, иқтисодий муносабатларни ислоҳ қилиш, жамиятнинг гуманитар ва маданий тараққиёти муаммоларини ҳал қилиш учун ҳуқуқий асос яратилди.
Маҳаллий вакиллик органлари фаолиятида - халқ депутатлари вилоят, шаҳар ва туман Кенгашида ҳам ўзгаришлар бўлди. Олдинги Совет ҳокимиятларидан фарқли ўлароқ, расмий ҳокимият органлари бўлган Кенгашлар аҳолининг ҳақиқий ҳаётий манфаатларини ифода этишга имкон берадиган кенг ваколатларга эга бўлди.
2002 йил 27 январда Ўзбекистон парламентини ўзгартириш бўйича умумхалқ референдуми бўлиб ўтди. Референдум натижаларига кўра, Марказий сайлов комиссиясининг маълумотларига қараганда, Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг 93,65 фоизи икки палатали парламентни тузиш учун овоз берган. Референдум натижаларига кўра, Конституция моддаларига, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенат - қуйи ва юқори палаталарга бўлинди. Доимий профессионал асосда Қонунчилик палатасининг шаклланиши қонун ижодкорлиги жараёнининг фаоллашувига ёрдам берди. Юқори палата - Сенат ҳудудий субъектлар - маҳаллий Кенгашлар депутатларини бирлаштирган вакиллик органига айланди. Бу Олий Мажлисга, энг юқори қонун чиқарувчи орган сифатида, мамлакатдаги ўзгариш жараёнларига фаол таъсир кўрсатишга, минтақалар билан бевосита алоқаларни амалга оширишга имкон берди. 2002 йил 27 январда икки палатали миллий парламентни шакллантириш тўғрисида ўтказилган референдум натижалари ҳамда "Референдум натижалари ва давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг асосий принциплари тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг қабул қилиниши қонун чиқарувчи ҳокимиятни чуқур ислоҳ қилиш учун асос яратди.
Миллий парламентни ривожлантиришда 2003 йилда "Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида", "Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида" конституциявий қонунларнинг қабул қилиниши, улар алоҳида палаталарнинг мақоми, ваколатлари ва фаолият механизмлари ва барча янги хусусиятларни аниқ белгилаб берди. Маълумки, аксарият демократик мамлакатларда парламент икки палатали ҳисобланади. ХХ асрнинг сўнгги ўн йилликларида икки палатали тизим парламентаризм ривожланишининг асосий шаклига айланди.
Ўзбекистон Республикасининг олий ҳокимият вакиллик органи - Олий Мажлис номи ўзгармади. Унинг таркибида иккита палата ташкил этилди: юқори - Сенат, қуйи - Қонунчилик палатаси. Иккала палатанинг ваколат муддати - 5 йил. 2004 йил декабр ва 2005 йил январда мамлакатда биринчи марта икки палатали парламентга сайловлар бўлиб ўтди. Демократик асосда икки палатали парламентнинг шаклланиши натижасида ваколатлар қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд тармоқлари ўртасида тақсимланди. Жамият ҳаётида парламентнинг обрўси ошди. Эндиликда қонун лойиҳалари аввал Қонунчилик палатасида кўриб чиқиладиган ва қабул қилинадиган, кейин Сенат томонидан кўриб чиқилаиб ва тасдиқланадиган бўлди. Қонун Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан имзоланган ва матбуотда эълон қилинган кундан бошлаб юридик кучга эга бўлади.
Сенат 100 аъзодан иборат бўлиб, улардан 16 нафари Президент томонидан таниқли жамоат ва илмий арбоблар орасидан тайинланади; қолган 84 ўринни вилоят, туман ва шаҳар кенгашлари вакиллари эгаллайди.
2004 йилги сайловлар давомида Олий Мажлис Қонунчилик палатасига 120 депутат сайланди. Миллий парламентнинг қуйи палатасидаги ўринлар қуйидаги сиёсий партияларга тақсимланди: Ўзбекистон Халқ демократик партияси, Ўзбекистон “Адолат” социал-демократик партияси, Ўзбекистон “Миллий тикланиш” демократик партияси, Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати - Либерал-демократик партияси, шунингдек, фуқаролар ташаббускор гуруҳларининг мустақил номзодлари. Сайлов қонунчилигига жиддий ўзгартиришлар киритилди. Ушбу ўзгартишларга мувофиқ, Қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар сиёсий партиялар ва сайловчиларнинг ташаббускор гуруҳлари томонидан кўрсатилмоқда.
2009 йил 27 декабр куни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига (150 нафар депутат) ва Сенатига навбатдаги сайлов бўлиб ўтди. Сайловлар - мамлакатда амалдаги демократик ҳуқуқий нормаларнинг муҳим шарти, демократик ҳуқуқий давлатнинг ажралмас атрибути, халқ иродасини ифода этишнинг асосий шакли, фуқароларнинг давлат ва жамият ишларини бошқаришда иштирок этишидир.
Икки палатали парламентнинг шаклланиши бутун қонунчилик жараёнига ижобий таъсир кўрсатди: қонун ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш тартиби ва технологиялари такомиллаштирилди; олимлар ва мутахассислар қонун ижодкорлиги фаолиятида мутахассис сифатида жалб этилиб, қўмиталар ҳузурида жамоат эксперт гуруҳлари тасдиқланди.
Мустақил Ўзбекистонда ўтган даврдан фарқли ўлароқ, ҳар бир инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлайдиган ҳуқуқий механизм яратилди, 300 га яқин қонунлар ва Олий Мажлис қарорлари қонунларга тенг равишда қабул қилинди, Президентнинг 1500 дан ортиқ фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг фуқаролар фаолиятини тартибга солувчи қарорлари қабул қилинди.
Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига оид бир қатор халқаро ҳужжатларни ратификация қилди (Масалан, Инсон ҳуқуқлари декларацияси, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт, фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги факультатив протокол ва б.). Республикамиз БМТ Котибиятининг 21 асосий ҳужжати ва конвенцияларига қўшилди.
1995 йилда Олий Мажлис сессиясида Олий Мажлиснинг БМТдаги инсон ҳуқуқлари бўйича вакили сайланди. Унинг фаолият соҳаси Ўзбекистон Республикасининг "Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида" ги қонуни билан белгиланади. Омбудсман БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича маркази, ЕХҲТ Демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бўйича бюроси билан ҳамкорлик қилади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил октябрь ойида қабул қилинган "Ўзбекистон Республикасининг Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий марказини ташкил этиш тўғрисида" ги Фармонига биноан Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази иш бошлади, у халқаро ва миллий ташкилотлар билан ҳамкорликни ривожлантирган ҳолда қабул қилинган халқаро ҳуқуқ нормаларини амалга ошириш стратегиясини ишлаб чиқмоқда.
Ўзбекистонда фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқининг Конституция томонидан кафолатланган асосий принципларига мувофиқ равишда демократик жамиятни сайловлар тизими шакллантирилди. 1991 йил 18 ноябрда "Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловлари тўғрисида", 1993 йил 28 декабрда "Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайловлар тўғрисида" ги қонунлар қабул қилинди. Ушбу қонунлар сайлов тизимининг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилади. 1994 йил 5 майда қабул қилинган "Фуқароларни сайлаш ҳуқуқининг кафолатлари тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикаси қонуни сайловчилар ҳуқуқларини кафолатлайдиган муҳим ҳужжат бўлди. Республика парламенти томонидан қабул қилинган "Жамоат ташкилотлари тўғрисида" (1991 йил 15 февраль), "Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида" (1998 йил 28 апрель), "Касаба уюшмалари фаолияти ҳуқуқлари ва кафолатлари тўғрисида" (2 июль) 1992), "Сиёсий партиялар тўғрисида" (1996 йил декабрь) фуқаролик жамиятини ривожлантиришнинг институционал механизмларини таъминлайди.