5-Мавзу: Ўзбекистонда фуқаролик жамиятининг демократик асосларини шакллантириш, амалга оширилган сиёсий ислоҳотлар

5-Мавзу: Ўзбекистонда фуқаролик жамиятининг демократик асосларини шакллантириш, амалга оширилган сиёсий ислоҳотлар


Режа:
1.Давлат ва жамиятнинг ҳуқуқий асосларини шакллантириш ва либераллаштириш.
2. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси.
3. Кўп партиявийлик тизимини шакллантириш.
4. Оммавий ахборот воситалари.

1. 
   Давлат ва жамиятнинг ҳуқуқий асосларини шакллантириш ва
   

либераллаштириш
Ўзбекистон мустақилликка эришгач, демократик, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти барпо этиш йўлига ўтди. Мамлакатда бошланган барча ўзгаришларнинг асосий мақсади – инсон ва унинг манфаати ҳамда ҳаётини ҳаётини, муносиб даражада қўллаб-қувватлашдир. Ўзбекистон инсоният томонидан ишлаб чиқилган умумэътироф этилган қадриятлар асосида янги жамият қурмоқда.
Ушбу мақсадларни амалга ошириш давлатнинг сиёсий тизимини изчил шакллантиришни талаб қилди. Сиёсий тизим таркибига қуйидагилар киради: сиёсий муносабатлар; сиёсий ташкилотлар; сиёсий нормалар; сиёсий қарашлар, ғоялар, назариялар, сиёсий маданият. Сиёсий институтлар таркибига ўз навбатида давлат идоралари, сиёсий партиялар, касаба уюшмалари, кооператив, ёшлар, диний ва бошқа ташкилотлар ва уюшмалар киради.
Маълумки, минг йиллик давлатчилигимизнинг ривожланиш жараёни мустамлакачилик даврида ўзининг анъанавий ҳалқаларидан узилди. Шу муносабат билан ўз миллий давлатчилигимизни қуриш, демократик, ҳуқуқий ва ижтимоий адолатли жамият барпо этиш муаммоси алоҳида аҳамиятга эга бўлди.
Замонавий дунёда "демократия", "демократик давлат" тушунчалари энг кўп ишлатиладиган атамалар қаторига киради, аммо ҳаётда тез-тез учрайдиган каби, баъзан ҳар куни ёки деярли ҳамма биладиган ва тушунадиган бўлса ҳам, ҳар куни биз учрашадиган нарсани аниқ белгилаш қийин. Гап нима ҳақида кетмоқда? "Демократия" сўзи юнон тилидан олинган бўлиб, “демолар” - одамлар, “кратос” - куч, яъни, халқнинг кучи ёки халқ ҳокимияти демакдир. "Демократик давлат" атамасини аниқ белгилашдаги қийинчилик, демократик жамият қуриш каби ҳодисанинг кўп қиррали, кўп босқичли хусусияти билан изоҳланади.
Ўзбекистон мустақилликка эришгунга қадар унинг фуқаролари нафақат тараққий этган демократик жамият қонунларига мувофиқ яшаш, балки демократик тизимларнинг жаҳон тажрибаси билан танишиш имкониятига ҳам эга бўлдилар.
Ҳар қандай демократия мамлакатнинг миллий хусусиятларини ва халқнинг менталитетини ҳисобга олган ҳолда умуминсоний қадриятларга, халқаро қонунлар ва урф-одатларга асосланади. Ўзбекистонда демократик қурилиш ҳокимиятларнинг бўлиниши принципига асосланган янги давлатчиликнинг шаклланиши билан бошланди.
Ўзбекистон суверен давлат сифатида илк қадамлариданоқ дин билан муносабатини аниқ белгилаб олди, уни давлатдан ажратиб, дунёвий ривожланиш йўлини танлади. Мамлакатимиз бошқа динларга нисбатан бағрикенглик муносабатнинг намунасидир ва бу бизнинг демократия томон ҳаракатланишимизнинг яна бир тасдиғидир. Шуни таъкидлаш мумкинки, Ўзбекистон танланган йўлдан қатъий қадам ташламоқда, барча қийинчиликларни энгиб ўтмоқда. Жамият ҳаётининг барча жабҳаларидаги ўзгаришлар мамлакатимизда ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти ва ривожланган фуқаролик жамияти шаклланган демократик ҳуқуқий давлат барпо этилади, деган хулосага келишимизга имкон беради.
Суверенитет ҳар қандай давлатнинг энг муҳим хусусиятидир. Суверенитет замонавий конституциявий ва халқаро ҳуқуқнинг асосий жиҳатларидан бири бўлиб, ўзаро боғлиқ бўлган иккита шаклга эга: булар -оммавий (миллий) суверенитет ва давлат суверенитетидир.
Халқ суверенитети шуни англатадики, фақат халқ давлатчилик асосидир ва халқ давлат ҳокимиятининг манбаи бўлиб хизмат қилади. Миллий суверенитет тушунчаси ва у ҳақдаги қарашлар XVIII асрда европа таълимотининг буюк вакиллари томонидан шакллантирилган. Асосий тамойил сифатида ва 1789 йилдаги Инсон ва фуқароларнинг Франция Декларациясида қонуний равишда тасдиқланган. Оммавий суверенитет принципи, яъни, миллатнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи одатда халқаро ва конституциявий ҳуқуқ томонидан тан олинган.
Давлат суверенитети деганда давлат ҳокимияти барча ички ишларда ва халқаро муносабатларда мужассамланадиган халқнинг иродасига асосланганлигини англатади. Давлат суверенитети, биринчидан, мамлакатда давлат ҳокимиятининг устунлиги; иккинчидан, давлатнинг бошқа давлатлар билан муносабатлари қандай бўлишини мустақил белгилаш ва уларнинг ички ишларига аралашмаслик. Ана шу тамойиллар асосида жаҳон ҳамжамиятида Ўзбекистон демократик ҳуқуқий давлатни шакллантириш, давлат суверенитетини мустаҳкамлаш, бунинг учун мустаҳкам қонунчилик базасини яратиш йўлидан қатъий қадам ташламоқда. Шу ҳақда гапириб, И.Каримов шундай деган эди:"Фақат қонун устуворлигига эришиш орқали биз адолатли жамият, фаровон ҳаёт барпо этиш имкониятига эга бўламиз".
Жамиятни сиёсий ислоҳ қилиш жараёнида қуйидаги босқичларни ажратиб кўрсатиш мумкин:
1-босқич - 1991-1994 йиллар - эски, якка партиявийлик, маъмурий-буйруқбозлик тизимини ва унга тегишли органларни тугатиш, янги давлатчиликнинг сиёсий ва ҳуқуқий асосларини яратиш, сиёсий ва маъмурий тузилмани шакллантириш. Ушбу босқичнинг аниқ воқеалари - бу Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, янги Конституция қабул қилиниши, янги сайлов тизимининг жорий этилиши, 1994 йил 25 декабрда бўлиб ўтган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловлардир.
2 босқич - 1995-1999 йиллар - кўп партиявийлик тизимни кучайтириш, демократик институтларни ривожлантириш ва ҳокимиятни ажратиш тизимини мустаҳкамлаш орқали институтсионал демократия йўлини изчил давом этттириш.
3 босқич - 1999-2000 йиллар. 1999 йил охиридаги парламент ва 2000 йил январидаги сайловлар. Ўзбекистон Президенти ва демократик институтларнинг барқарор ва самарали фаолият кўрсатишига қаратилган босқич.
Биринчи босқичнинг қонунчилик фаолияти 1992 йил 8 декабрда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилиниши билан якунланди.
Миллий хусусиятлар Конституцияда ўз аксини топган бўлиб, булар - ўзбек тилидан давлат тили сифатида фойдаланиш, шунингдек, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари тузилмасида (Олий Мажлис, ҳокимият) ва маъмурий-ҳудудий бирликлар (вилоятлар, туманлар ва ҳоказо) номларида ўз ифодасини топган.
Конституция Ўзбекистон Республикасининг мустақиллиги ва суверенитетининг ҳуқуқий кафолати ҳисобланади. Унда инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари санаб ўтилган. У ижтимоий ва давлат тизимининг шаклларини белгилайди, мамлакатнинг ташқи ва ички сиёсати тамойилларини эълон қилади, мулкчиликнинг барча шаклларининг тенглигини таъминлайди, фуқаролик жамиятининг устуворликлари ва ўзини ўзи бошқариш шаклларини тасдиқлайди. Конституциянинг барча бу хусусиятлари уни яшовчан ва мустаҳкам қилади. "Конституция чиндан ҳам суверен давлатимизнинг қонунчилик ва ҳуқуқий базасини шакллантиришнинг пойдевори бўлди", деган эди И.А. Каримов.
Давлат ва маъмурий бўлинишга кўра, Ўзбекистон Республикасига 12 вилоят, Қорақалпоғистон Республикаси, 156 туман, 120 та шаҳар киради, энг катта шаҳарлар - вилоят марказларидир, пойтахт - Тошкент шаҳри.
Бозор иқтисодиётига эга очиқ демократик ҳуқуқий давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг стратегик вазифаси деб эълон қилинган Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ, шунингдек, референдумда баён этилган халқнинг хоҳиш-иродаси асосида, қонунчиликни такомиллаштириш бўйича иш олиб бориладиган асосий тамойиллар. қуйидагилардир:

• 
  қонун устуворлигини, қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятлари ўртасидаги мутаносибликни, уларнинг мутлоқ мустақиллигини таъминлаш;
  
• 
  демократик ислоҳотларни изчил давом эттириш;
  
• 
  халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принциплари ва нормалари асосида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатларини таъминлаш;
  

• 
  Сиёсий ҳаёт, давлат ва жамият қурилишининг барча соҳаларини изчил либераллаштириш;
  
• 
  Нодавлат-нотижорат жамоат ташкилотлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа демократик институтларини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш учун кафолатлар ва шарт-шароитларни таъминлаш;
  

• 
  фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини ҳар томонлама мустаҳкамлаш ва марказий давлат ҳокимиятининг маҳаллий ҳокимият органларига муайян ваколатларини босқичма-босқич топшириш, ижро ҳокимияти органлари, шу жумладан, куч тузилмалари фаолияти устидан жамоатчилик назорати механизмини шакллантириш ва мустаҳкамлаш.
  

Конституциянинг моҳияти унинг асосий принциплари тизимида намоён бўлади. Булар давлат суверенитети, одамларнинг ҳуқуқи, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлиги ва дахлсизлиги принципи, давлат ва шахснинг ўзаро жавобгарлиги, қонунийлик, ҳокимиятларнинг бўлиниши, маҳаллий давлат ҳокимияти, суд тизими ва адолатни таъминлаш принципидир.
Республикада давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг устувор конституциявий принципи давлат суверенитети принципидир. Ҳокимиятнинг суверенитети, бир томондан, унинг мамлакат ичидаги устунлиги ва мустақиллигини, иккинчи томондан, ташқи кучлар соҳасидаги, бошқа давлатлар билан муносабатларда ушбу ҳокимиятнинг устунлиги, мустақиллигини англатади.
Демократиянинг дахлсизлиги бутун Конституция орқали қизил ип каби ўтади. Демократия - бу ҳокимиятнинг халқ учун амалдаги ва қонуний мулки. "Ўзбекистон халқи номидан фақат улар томонидан сайланадиган Олий Мажлис гапириши ва иш кшриши мумкин" (10-модда).
Давлатимиз олдида давлатчиликни ислоҳ қилишнинг янги вазифалари турибди, бу хилма-хилликка асосланган ижтимоий ҳаётни янада демократлаштириш ва сиёсий институтлар ва нодавлат жамоат бирлашмаларининг ролини кучайтириш, шунингдек, аҳолининг сиёсий фаоллигини оширишдан иборат.
Кучли давлатнинг марказий ҳукумати мудофаа, давлат ва фуқароларнинг хавфсизлиги, ташқи сиёсат, пул-молия ва бошқа давлат ижтимоий тузилмалар тизимини яратиши зарур. Бошқа масалаларни ҳал қилиш аста-секин марказдан жойларга, давлат органларидан ўзини ўзи бошқариш органлари ва жамоат ташкилотларига ўтказилиши керак.
Демократия янги Конституциянинг асосий тамойилларидан биридир. Конституция муқаддимасида Ўзбекистон халқининг демократия, инсон ҳуқуқлари ва ижтимоий адолат ғояларига содиқлиги эълон қилинган. "Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, унга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади" (13-модда).
Конституция ҳокимиятларнинг бўлиниши принципи асосида республиканинг энг юқори давлат ҳокимияти органларининг тузилишини ўрнатади. Унда қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятларининг ўзаро ҳамкорлиги ва мустақил ишлашининг мақбул механизми мустаҳкамлаб қўйилган.
Конституциянинг алоҳида боби маҳаллий давлат ҳокимияти органларига бағишланган. Халқ депутатлари Кенгашлари вилоятлар, туманлар ва шаҳарлардаги маҳаллий ҳокимият вакилларидир.
Демократик давлат - гуманизм тамойилларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий мавқеи ва сиёсий эътиқодидан қатъи назар, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлайди. Давлат ҳокимиятининг манбаи халқдир, унинг иродаси шахснинг жамиятдаги, муносиб шароитларини таъминлаши керак бўлган давлат сиёсатини белгилайди. Бу шуни англатадики, сиёсий ва давлат тузилиши инсонга "сиёсий ва иқтисодий ҳаётининг шаклларини эркин танлаши" кафолатини беради. Бу қадимги шаклланган ва демократиянинг турли назариялари манбаи бўлган демократик давлатларнинг замонавий контсепциясига мос келади.
Ушбу назарияларга кўра, демократия умумий тамойилларга эга, улар қуйидагилардан иборат: демократия, ҳокимиятни ажратиш, инсон ҳуқуқларининг устунлиги, барчанинг қонун олдида тенглиги ва бошқалар.
Сиёсий соҳага келсак, бу ҳақиқий демократия тамойилларининг тасдиқланиши; иқтисодий соҳада - мулкдорнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишни ва мулкчиликнинг барча шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини таъминлайдиган жадал ривожланаётган иқтисодиётни яратиш; эркинлаштириш, аҳолининг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш;
маънавий соҳада - бу гуманизм ғояларига содиқлик, ижтимоий адолат тамойилларини тасдиқлаш ва бошқалар.
Чинакам конституциявий тузилишга эришишнинг гарови - фуқаролар тинчлиги ва миллатлараро тотувликни, қонун ва тартибни ўрнатишдир. Ҳар бир мамлакат ўз жамиятини миллий хусусиятлар, урф-одатлар ва қадриятларни акс эттирувчи кўплаб моделлар асосида қуради.
Ўзбекистонда амалга оширилаётган барча ислоҳотларнинг асосий мақсади ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига эга ҳуқуқий демократик давлат қуришдир. Мустақил ривожланишнинг биринчи кунидан бошлаб, Ўзбекистон ижтимоий ривожланишнинг ўзига хос моделини ишлаб чиқишни талаб қиладиган кўплаб ўткир муаммоларни ҳал қилишга мажбур бўлди. Бу демократик жамият қуришнинг "ўзбек модели" деб номланди. Ривожланишнинг янги модели фуқаролик жамиятини шакллантиришни ўз ичига олади. Шундагина давлатнинг асосий вазифаси - ривожланиш стратегиясини белгилаш ва унинг ижросини назорат қилишдан иборат бўлган фуқаролик жамиятида миллатнинг ҳақиқий гуллаб-яшнашига эришиш мумкин. Демак, демократик, адолатли фуқаролик жамияти барпо этиш бизнинг стратегиямиз, миллий ривожланиш контсепциямиздир.
Мустақилликка эришиш учун Ўзбекистон ҳаётнинг барча соҳаларида туб ўзгаришларга дуч келди. Парламентаризм ғояларини ривожлантирган ҳолда, Ўзбекистон илғор хорижий тажрибани ҳисобга олган ҳолда, қонун ижодкорлиги фаолиятини такомиллаштириш йўлида қатъий қадам ташламоқда. Миллий қонунчилик жамиятимиз ва давлатимиз ҳаётининг барча соҳаларини янада эркинлаштириш учун қулай ҳуқуқий шароитлар ва кафолатлар яратиш йўлида хизмат қилмоқда.
Ислоҳотлар сиёсати Ўзбекистонда ҳуқуқий давлат томонидан бошқариладиган, фуқароларнинг энг муҳим ахлоқ ва эркинликларини: сиёсий танлаш ҳуқуқи, виждон эркинлиги, тадбиркорлик, сўз эркинлиги, мулкка бўлган ҳуқуқларни ҳимоя қиладиган демократик давлат асосларини яратишга қаратилган эди. Уларга Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, кодекслари ва қонунлари, Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили - Омбудсманнинг фаолияти тўғрисида маълумотлар киритилган.Ўтган давр ичида Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва инсон ҳуқуқлари бўйича 30 дан ортиқ бошқа халқаро ҳужжатлар ратификация қилинди.
Икки мингдан ортиқ касаба уюшмалар, жамғармалар, бирлашмалар, шунингдек, маҳалла каби фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига ва бошқа нодавлат ташкилотларига давлат вазифаларининг қисман берилиши сиёсий либераллаштиришнинг яна бир тасдиғидир.
Ўзбекистонда ижтимоий ҳаётни демократлаштиришнинг янги намойиши шаклланган сиёсий партияларнинг фаоллашуви бўлди ( ЎзХДП, "Адолат" СДП, "Миллий тикланиш" ДП, ЎзЛиДеП). Уларнинг ҳар бирининг фуқаролик позицияси жамиятдаги манфаатлар мувозанатини қўллаб-қувватлайди, давлат тузилмаларига муқобил восита бўлиб хизмат қилади. Фикр ва ғоялар рақобати тобора кўпроқ қонун ижодкорлиги ва оммавий ахборот воситаларида ўзини намоён қилмоқда ва матбуотда ифода этилган фикрларнинг хилма-хиллиги унинг мустақил мақоми билан кафолатланади. Ўзбекистонда нашр этиладиган 450 газета ва 115 журналнинг кўпи, 30 дан ортиқ телеканаллар ва студиялар нодавлат таъсисчиларига эга.
Фуқаролик тинчлигини, миллатлараро ва конфессиялараро тотувликни, турли ижтимоий қатламларнинг манфаатларини таъминлаш учун барча сиёсий кучларнинг бирлиги энг муҳим ҳисобланади. Улар давлатни ислоҳ қилиш курсини, демократик жамият асосларини шакллантиришни қўллаб-қувватлаш ва ҳамкорлик қилиш учун бирлашади.
Давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи тармоғини миллий парламент - Олий Мажлис ва маҳаллий вакиллик ҳокимияти органлари - халқ депутатлари Кенгашлари ташкил этади. Жаҳон амалиётида парламент ўзини давлат ва жамиятнинг бошқа институтлари билан ҳар хил алоқалар ва муносабатларга эга бўлган мураккаб, кўп элементли сиёсий организм сифатида намоён этди. Айнан шу сабабли, узоқ вақтдан бери қонунчилик контсепцияси билан боғлиқ бўлган "парламент" тушунчаси давлатчилик ва демократия тизимида муҳим ўринни эгаллаб келмоқда.
Мустақилликнинг дастлабки босқичида олий вакиллик органи - Олий Мажлиснинг шаклланиши миллий демократик янгиланишнинг муҳим омили бўлди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг В бўлими Олий Мажлисни "қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширувчи энг юқори давлат вакиллик органи сифатида" шакллантиришга бағишланган.