5-mavzu: Soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari Reja: Soliq siyosati, boshqaruvi va muvofiqligi

Strategiyani ishlab chiqish
- ya’niki boshqa kech qamrovli muammolarga 
yo’naltirilgan bo’lib boshqa bir ayni sohalardagi muammolarni hal qilishga yetarli 
darajada egiluchan bo’lishi kerak. 
9.
Rejalashtirish va oldindan qilingan maqsadlarni hisobga olgan holda 
strategiyalarni amalga oshirish- 
shu oqibatida resurslardan samarali va oqilona 
foydalanishiga olib kelish. Strategiyalar to’g’ri ishlayotgani ustidan doimiy 
kuzatuv va baholash mehanizmi mavjud bo’lishi. 
10. 
Rejaga qarshi bo’lgan strategiyalarning ijrosini kuzatish va baholash-

---

Ya’ni shubhasiz har qanday soliq boshqaruvi jarayoniga murakkablik 
tug’diradi.agar strategiyalar ish bermay qolsa, unda ular modifikatsiya qilinishi 
yoki vaziyat/holat o’zgarsa ularga (9) bo’limdagi mehanizmdan foydalangan holda 
o’zgartirishlar kiritilishi lozim. Bir qancha kalit ijro ko’rsatkichlari bo’lishi bilan 
birga soliq to’lovchilarning xulq atvori va shu butun boshli soliq muhiti tahlil 
qilinishi kerak
3
. 
Kuzatuv va tahlil natijalari umumiy tarzda soliq strategiyasining davomiy 
tahlili sifatida qaytarilishi lozim.

Soliq boshqaruvi 
Ko’plab davlatlarda soliq bilan bog’liq muammolarni hal qilishi bo’yicha 
organ mavjud. Buyuk Britaniyada bu HM daromad va bojxona (HMRC) deb 
nomlanadi. HMRC 2005 yil 18 martda mamlakatning ichki daromadlari va 
qirollikning bojxona va aksizlari birikishidan shakllantirilgan. HMRC, rasmiy 
tarzda daromad offitserlari sifatida tanish bo’lgan fuqaro xodimlarniva kunlik 
soliq ishini amalga oshiradigan bojxona xizmatini o’z ichiga olgan. HMRC 
daromad va bojxona uchun komissiorlarini g’aznachilik tavsiyasiga binoan 
qirolicha tayinlaydi. g’aznachilik esa davlat moliyasi uchun ma’sul bo’lgan
moliya vazirligi tomonidan boshqariladi. HMRC mutaxassis va mahalliy idorlari 
va bo’limlari maxsus soliqlar bilan shug’ullandigan (kapiatl solig’i)maxsus 
idoralar yoki obyektlar (masalan ppensiya fondi, soliq undirilish) va odatiy ishlar 
bilan shug’ullanadigan idoralarani o’z ichiga oladi. Komissarlar mana shu 
idoralarni boshqarish, soliq qonuni ijro etish ma’sul hisoblanib soliq bilan bog’liq 
muammolarni moliya vazirligi bilan maslahatlashadi. Buyuk Britaniya nisbatan 
kichikiroq davlat, shunig uchun yagona soliq boshqaruvi organi soliqqa tortishning 
hamma tomonlari bilan shug’ullanadi
4
. Mahalliy vakillik organlari hududlar 
bo’yicha ayrim soliqlarni masalan konsullik solig’i va biznes darajasi bo’yicha 
undirishga biroz ma’sulayiati bor. Kattaroq davlatlar uchun bunday boshqarish 
usuli qiyinchilik tug’dirishi mumkin. Shuning uchun ular shtatlar bo’yicha ham 
shunday tashkilotlarni tuzganlar. Amerika qo’shma shtatlari soliq organi bu Ichki 
Daromad Xizmati (Internal Revenue Service, IRS) lekin har bir shtatning o’z soliq 
organi va soliq bo’yicha qonunchiligi bor. Avstraliya va Germaniyada o’xshash 
tarzda boshqaruv bor. Ular Australian Tax Office va Bundesministerium der 
Finianzen deb nomlanadi. Germaniyada nafaqat soliq shtat soliqlari mavjud undan 
tashqari bu soliqlarni mahalliy darajada undiradi. Bu turdagi tizim (davlat va shtat 
3
Advanced Taxation (UK), BPP Learning Media Ltd BPP House, Aldine Place 142–144 Uxbridge Road London 
W12 8AA, 2014
4
Jane Fracknall-Hughes. The Theory, Principles and Management of Taxation: An introduction, Routledge Taylor 
and Francis Group. 2015

---

darajasidagi soliqlar) moliyaviy federalism deb nomlanadi va shtatlarning 
soliqlarni boshqaruv va soliq undirilishi davlatlar o’rtasida o’zgaradi. Hamma 
turdagi soliq tizimi boshqaruvchilarga xarajatga tushadi. Xarajatlarning oshishi 
soliq qonunchiliginign qanchalik murakkabligi va tushunarli ekanligiga bog’liq. 
Shu bilan birga har bir shaxs va Boshqa xo’jalik yurituvchi tashkilotlaning soliqqa 
nisbatan majburiyatini baholash jarayoni tabiatiga ham bog’liqdir. 1990 yildan beri 
o’zini baholash bo’yicha umumiy harakatlar bo’ldi. Soliq to’lovchiga (soliq 
boshqaruv organiga emas) soliq soliq tizimi ostida har bir yil uchun soliq 
majburiyatini to’g’ri taqsimlanayotganini o’zi to’g’ri baholab borish ma’suliyati 
yuklandi, odatda bu ish soliq deklaratsiyasini to’ldirish orqali amalga oshirilgan. 
Bundan oldin, soliqqa tortish jarayon soliq organi tomonidan baholash bilan 
boshlangan va soliq to’lovchi o’tgan yilgi soliq deklaratsiyai asosida bo’lganligi va 
noto’g’ri ekanligi tufayli haqida appilyatsiya qilganlar.
O’zini o’zi baholash tizimi soliq to’lash bog’liq majburiyatlarni bir qismini 
soliq to’lovchi zimmasiga yuklaydi va shu tufayli soliq organlari uchun soliq bilan 
bog’liq xarajatlarni qisqarishiga olib keladi.
Ochiq oydin ko’rinib turibdiki soliq organlari soliq to’lovchi o’z soliq 
deklaratsiyasida ko’rsatgan raqamlarga tog’ri deb mumkin va odatda shu raqamlar 
yuzasidan tortishishga huquqlari bo’ladi. Buyuk britaniyada agar soliq to’lovchi 
norozi bo’lsa rasmiy apeliyatsiya jarayoni boshlanadi. Agar bu bahs o’zaro 
kelishuv asosida hal qilinmasa, u Soliq Tribunallaridan biri yordamida hal qilinadi. 
Ikkala tomonlardan biri sud jarayonida chiqarilgan qarorga norozi bo’lsa, ish 
sudgacha oshirilishi mumkin. Har bir davlat mana shunday tortishuvlarni hal qilish 
bo’yicha o’z tizimi mavjud.
 
Soliq bo’yicha majburiyatni bajarilishi 
Yuqoridagi iborani Simon James o’zining “Soliqqa tortish bo’yicha Lug’at” 
kitobida quyidagicha tariflaydi: soliq to’lovchilarning qonunda belgilangan 
talablar va maqsadga ko’ra soliqlarni to’lash bo’yicha xoxishi-istagidir. Xuddi 
shunday xoxish boshqa soliq soliq organi tomonidan ham kutilishi kerak. 
Katta miqdordagi soliq talablarini bajarish bo’yicha ilmiy izlanishlar “soliq 
to’lovchilarning xulq –atvoriga ta’sir etuvchi omillar ” ni o’rganishga qaratildi. Bu 
omillar ko’plab turli xildagi tadqiqotlarda yoshi, jinsi, oily ma’lumoti, daromaad 
darajasi, daromad turi va tabiati, egallab turgan lavozimi, qobiliyati, irqi, halolligi, 
murakkabligi, daromad orgalari bilan aloqalari, fosh etilishning ehtimolligi, 
sanksiyalar va soliq stavkasi, va soli majburiyatini bajarilishi bo’yicha xarajatlariga 
bog’liqligi aniqlandi. Ko’plab ilmiy adabiyotlar soliq majburiyatini bajarishni 
ushlab turuvchi/qo’rqitib turuvchi nazariy strukturadan foydalangan holda ko’rib 
chiqadi. Umumiy xulosa shundan iboratki, har bir shaxs soliq to’lashda fosh 

---

bo’lish ehtimolining yuqoriligi va jazolarning shafqatsizligi tufayli soliq 
majburiyatlarini bajarishdan bo’yin tovlashdan qaytarib qolishni ta’minlaydi
5
. 
Soliqni majburiyatini bajarmaslik qaytarib turuvchi metod iqtisodiyotning 
farazlaridan biriga tayanadi. Ya’ni soliq to’lovchilar har doim o’zlarining 
ko’zlagan daromadlarini ko’paytirishga va xarajatlarini kamaytirish bo’yicha 
harakat qiladilar. Shunig uchun soliq majburiyatlarini va jarimalarni bajarmagan 
hollarda ularni aniqlash va tegishlicha chora ko’rish audit xizmatining zarur 
ekanligi isbotlaydi. Har doim jazolash tuzumining zarurligi ekanligi ma’lum 
bo’lsada, juda ham shafqatsiz chora ko’rish, majburlash tizimning mavjudligi 
fuqarolarning begonalashtirib, o’zidan uzoqlashtirishga va muammoni 
yomonlashishiga olib keladi. 
Soliq majburiyatlarini bajarmaslik qarama-qarshi tomonlarni muvozanatga 
keltirish va boshqa xilma xil omillar qadrlanmaydigan yana bir sohadir. Soliq 
to’lovchi o’z shaxsiy daromadlarini ko’paytirish harakat qiladilar bu esa soliq 
organi uchun yuqordagi maqsadga shunga erishish uchun ketadigan xarajatlarni 
yechishga ya’ni minimallashtirishga harakat qiladilar. Shunday bo’lsada bu soliq 
turning maqsadiga bog’liqdir. Masalan, agar soliq maqsadi aynan bir turdagi xulq
atvorni yoki faoliyatni oldini olish bo’lsa, unda soliq organi maqsadga erishish 
uchun yuqoriroq soliq stavkalarini belgilaydilar.