5-mavzu reja

2. Leksik va talaffuz me’yorlarining o‘ziga xos tomonlari.
O‘zbek adabiy tilida, asosan,quyidagi me’yorlar farqlanadi: 1)
leksik (so‘z 
qo‘llash) me’yorlar; 2)talaffuz (orfoepik)me’yorlari; 
3)so‘z yasalish me’yorlari; 
4) morfologik me’yorlar; 5) sintaktik me’yorlar; 6)uslubiy me’yorlar. Tabiiyki, 
adabiy tilning yozma shaklida imlo (orfografik ) va tinish belgilari (punktuatsion) 
me’yorlari ham mavjud bo‘ladi. Bu me’yorlar mutaxassislar tomonidan til
qonuniyatlari, shuningdek, tarixiy an’analarga suyangan holda aniq qoidalar 
shaklida tayyorlanadi va tegishli davlat va tashkilot tarafidan tasdiqlanadi. O‘zbek 
tili dunyodagi qadimiy va rivojlangan tillardan biri sifatida benihoya boy leksik 
xazinaga ega. Bu xazinadagi so‘zlarning ba’zilari eng qadimgi davrlardan beri 
yashab kelayotgan bo‘lsa, ba’zilari nisbatan keyinroq paydo bo‘lgan, yana 
ayrimlarining ma’no miqdori ortgan, boshqalarida esa bu miqdor kamaygan. 
Jamiyatning moddiy va ma’naviy hayotida yuz bergan tarixiy o‘zgarishlar tilning, 

---

eng avvalo, lug‘at boyligida o‘z aksini topadi. SHuning uchun ham leksik 
me’yorlar boshqa meyorlarga qaraganda anchayin harakatchan bo‘ladi. Buning
Aytish lozimki, leksik me’yor lug‘atlarda, xususan, izohli lug‘atlarda o‘z aksini 
topadi, zotan, izohli lug‘atlarga birinchi navbatda adabiy til leksikasi kiradi. 
To‘g‘ri, adabiy me’yordan tashqaridagi so‘zlarning ma’lum qismi ham izohli 
lug‘atdan o‘rin oladi, ammo ular "esk."(eskirgan), "s.t." (so‘zlashuv tili), 
"dial."(dialektal), "folk."(folklor), "tar."(tarixiy) kabi izohlar bilan beriladi. "O‘zbek 
tilining izohli lug‘ati" (2 tomlik. Moskva, 1981.)da "Mazkur lug‘at hozirgi o‘zbek 
adabiy tilining normativ lug‘atidir. SHunga ko‘ra lug‘atga, xususan, hozirgi zamon 
o‘zbek tilida keng iste’molda bo‘lgan so‘z va frazeologik iboralar kiritilgan" deb 
ta’kidlangan. Aytish joizki, bugun mazkur lug‘atdagi anchagina so‘zlar hozirgi 
adabiy tilimiz me’yorla
ridan
chikdi, bir qancha so‘zlar me’yorga kirdi. SHuning 
uchun yangi 5 jildli "O‘zbek tilining izohli lug‘ati" tayyorlandi va nashr etildi 
(Toshkent: "O‘zbekiston milliy ensiklope
diyasi"
Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-
2008). Tilning leksik me’yorlarini belgilashda o‘z va boshqa tillardan o‘zlashgan 
so‘zlarga munosabat masalasi o‘rtaga chiqadi. Dunyo mamlakatlarining 
ko‘pchiligida vaqti-vaqti bilan bu borada tilga puristik yondashuv ko‘zga 
tashlanadi.Aslida purizm (lotincha — purus "toza, sof") tilning tozaligini saqlashga 
urinish ma’nosida ijobiy hodisa. Ammo tildagi har qanday o‘zlashmalarga keskin 
qarshi, o‘ta konservativ bir harakat o‘laroq, salbiy harakat deb baholanadi.