Po‘lat, Temir, Lola, Arslon
kabi
kishi ismlari
turdosh ot sifatida tegishli narsalarning nomlaridir. Aytaylik,
Po‘lat
ismli kishi
dunyodan ko‘z yumdi, shu kundan boshlab, bu so‘z
taqiqqa uchraydi, ya’ni tildan
chiqib ketadi. Uning o‘rniga shu ma’no ifodasi uchun yangi so‘z tilga olib kiriladi.
Demak, mazkur qabila tilining lug‘at boyligi tinimsiz o‘zgarib turadi. Tabiiyki,
bir-ikki yilda mazkur qabilada 100 - 200 odam vafot etsa, o‘z-o‘zidan shuncha so‘z
tamoman yangilanadi. "Bu g‘aroyib odat tilning barqarorligigagina putur etkazib
qolmasdan, jamiyat hayotining uzluksizligini ham izdan chiqaradi va o‘tmish
voqealari solnomasini ham xira va ishonchsiz bir narsaga aylantiradi", —deb
ta’kidlanadimazkur kitobda. Tilning so‘z boyligiga
nihoyatda ehtiyotkorlik,
hushyorlik, ziyraklik bilan munosabatda bo‘lish lozim.
Bugun adabiy tilning leksik me’yorlaridan tashqaridagi
mundial
(futbol
musobaqasi),
oliygoh
(institut),
ilmgoh
(universitet),
o‘yingoh
(stadion)
kabi
so‘zlarni qo‘llash nutqning to‘g‘riligiga putur etkazadi.
O‘zbek adabiy tilining talaffuz (orfoepik) me’yorlari deganda, nutqda ayrim
tovushlar, ularning qo‘shilmasi, so‘zlar, jumla(gap)larning ohangi (intonatsiyasi)
va shu kabilarni to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari nazarda tutiladi.
Adabiy talaffuz me’yorlari so‘zning tovush jihatidan hamma tomonidan bir
xil va to‘g‘ri aks ettirilishini, nutq oqimidagi ohangning aniq tayin etilishini tartibga
soladi. Bu so‘zning va, umuman, nutqning to‘g‘ri tuzilishi va anglanishi uchun
benihoya muhimdir.
SHuning uchun urg‘u me’yorlarini o‘zbek adabiy talaffuzi me’yorlarining
ichida qarash maqsadga muvofikdir.
Adabiy talaffuz me’yorlarini belgilashda so‘zlardagi
tovush va tovush
qo‘shilmalarini to‘g‘ri aytish alohida o‘rin tutadi. Bunda mavjud tovushlarning
o‘ziga xos qonuniyatlari, shakllangan an’ana va shevalardagi umumiy holatlar hal
qiluvchi rol o‘ynaydi. Masalan,
kitob, hisob, maktab, yuzlab, obod, savod,
marvarid
kabi so‘zlarning oxiridagi jarangli undoshlarning nutkda
kitop, hisop,
maktap, yuzlap, obot, savot, marvarit
tarzida jarangsiz aytilishi o‘zbek
tilining
deyarli barcha shevalarida uchraydi, shunga ko‘ra bu holat adabiy talaffuz me’yori
hisoblanadi.
SHevalarda keng tarqalgani, tilimizning tovush tabiati va an’anaga kirgani
tufayli
baland, poezd, Samarqand, xursand, do‘st, artist, g‘isht, go‘sht, Toshkent
kabi so‘zlarda so‘z oxiridagi undoshlarning aytilmasligi (yoki jaranglining
jarangsizlashishi) ham talaffuz me’yori sifatida qaraladi.
SHuningdek, so‘z
shakllarining quyidagicha aytilishi ham me’yorga aylanib bo‘lgan:
ushta
(uchta),
besso‘m
(besh so‘m),
ushmu
(uchdi),
ketti
(ketdi),
issiz
(izsiz),
tussiz
(tuzsiz) kabi.
Darsliklarda ta’kidlanganidek, "og‘zaki nutkda
bo‘lsa,
kelsa,
bo‘lgan, kelgan
singari so‘zlar talaffuzida
l
tovushini ko‘pincha tushirib qoldirish ham adabiy
orfoepiya normasi
ga aylanib qolgan.
Opti, bo‘pti, qopti, borarkan, kelarkan, ovor,
ko‘yvor
kabi so‘zlarning og‘zaki nutkdagi talaffuzi ham shu hodisaga kiradi."
Aytish mumkinki, bu holatlarning o‘zbek adabiy talaffuzi me’yorlariga aylanib
ulgurganiga ancha bo‘lgan. Ulkan adib Abdulla Qahhor "San’atkor" nomli
hikoyasi (1936 yil) da
bo‘lsa
fe’lining adabiy talaffuzdagi
bo‘sa
shakl bilan
bo‘sa
(o‘pich) oti o‘rtasidagi shakldoshlikdan foydalanib, mazkur fe’lning faqat
bo‘lsa
shaklini adabiy talaffuz deb tushunadigan, hatto
bo‘sa
(o‘pich)- ni ham
bo‘lsa
tarzida aytadigan "madaniyatli" artistning benihoya kulgili qiyofasini
chizgan:
...San’atkor tajang edi: tanaffus vaqtida zalga chiqqan edi,
bir traktorist
uni savodsizlikda aybladi... San’atkor uyiga ketgani izvoshga o‘tirganida yana
tutaqib ketdi: "Hech bo‘lmasa, aytadigan ashulangni o‘rgan, so‘zlarini to‘g‘ri ayt"
emish!.. — Xizmatchisi savod maktabida
o‘qiyotgan bir
kishini traktorist savodsiz
desa, alam qilmaydimi? — dedi san’atkor o‘zicha bo‘g‘ilib, - "labingdan bo‘lsa
olsam, e shakarlab" deganim u kishiga yoqmapti, "bo‘lsa" emas, "bo‘sa"
emish.
O‘zi bilmaydi-yu, menga o‘rgatganiga kuyaman! Senga o‘xshagan savodsizlar
"bo‘sa, bo‘masa" deydi.
Artist kulturniy odam
—
gapni adabiy kilib aytadi -
"bo‘lsa, bo‘lmasa" deydi.
Umuman, o‘zbek tilining talaffuz me’yorlari shakllangan va darsliklar,
tegishli lug‘atlar, turli qo‘llanmalarda berilgan.O‘zbek tilining o‘ziga xosso‘z
yasalishi me’yorlari mavjud. Har kanday yasaladigan so‘z shu me’yorlar doirasida
bo‘lmog‘i shart. Bu me’yorlarga amal qilinmasdan yasalgan so‘z tilning lug‘at
tarkibidan o‘rin ololmaydi. Masalan,
-gich (-tich, -qich, -kich)
qo‘shimchasi faol
yasovchi qo‘shimchalardan bo‘lib, tilimizdagi mavjud so‘z yasalish me’yorlariga
ko‘ra fe’lga ko‘shiladi va narsa-qurol, ya’ni fe’ldan
anglashilgan harakatni
bajaruvchi qurol otini yasaydi: suzgich,
chizg‘ich, qirg‘ich, qisqich, ko‘rsatkich
kabi. Bu qo‘shimcha ot turkumidagi so‘zga mutlaqo qo‘shila olmaydi. Lekin
ba’zilar bu qoidani buzib, tomirgich so‘zini yasaydilar. Pulsografni
tomirgach
deb
aytish, o‘zbek tilida bunday so‘z yasash tilimiz tabiatiga tamoman ziddir. CHunki
tomir
so‘zi ot turkumiga oid bo‘lib, mazkur qo‘shimchaning ma’nosi bilan
uyg‘unlasha olmaydi, demakki, yangi so‘z yuzaga kelmaydi. SHuning uchun ham
bu "so‘z" tilimiz lug‘atiga kirmadi.
Nazorat savollari:
1.
Adabiy til me’yorlarining jamiyat bilan rivojlanishdagi uyg‘unligi
nimalardan iborat?
2.
Adabiy til me’yorlarining shakllanish omillari qanday?
3.
Leksik me’yor nimalarni o‘z ichiga oladi?
