5-mavzu. O‘zbekistonda huquqiy siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi, demokratik jamiyatni shakllantirish yo’lidagi islohotlar

---

5-MAVZU. O‘ZBEKISTONDA HUQUQIY SIYOSIY 
ISLOHOTLARNING AMALGA OSHIRILISHI, DEMOKRATIK 
JAMIYATNI SHAKLLANTIRISH YO’LIDAGI ISLOHOTLAR 
Mavzuni o‗rganishdan maqsad: Talabalarga Milliy davlat boshqaruvi tizimi. 
Hokimiyatlar bo‗linishi prinsipi, ko‗ppartiyaviylik tizimi, nodavlat notijorat 
tashkilotlari, O‗z-o‗zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni 
demokratlashtirishdagi o‗rni haqida ma‘lumot berish. 
Tayanch so‘z va iboralar:
fuqarolik jamiyati, fuqarolik jamiyati instituti, 
nodavlat notijorat tashkilotlar, jamoat birlashmalari, siyosiy partiyalar, 
ko‗ppartiyaviylik, uchinchi sektor, yashillar, fuqarolarning huquq va erkinligi, 
inson manfaatlari, artikulyasiya, integratsiya. 
Asosiy masalalar (Reja):
1.Milliy davlat boshqaruvi tizimi. Mustaqil O‗zbekistonda hokimiyatlar 
bo‗linishi prinsipi. 
2.O‗zbekistonda ko‗ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning ahamiyati. 
Siyosiy partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar. 
3.O‗zbekistonda parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq-tartibot 
organlari va sud tizimidagi o‗zgarishlar. 
4.O‗zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy 
hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. 
5.Ijtimoiy-sherikchilik. O‗z-o‗zini boshqaruv organlarining faoliyati va 
ularning jamiyatni demokratlashtirishdagi o‗rni. 
Milliy davlat boshqaruvi tizimi. Mustaqil O‗zbekistonda hokimiyatlar 
bo‗linishi prinsipi.
O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Davlat hokimiyatining tashkil 
etilish prinsiplari. Davlat hokimiyatining tashkil etiilishida O‗zbekiston 
Respublikasi Prezidenti ham berilgan. 89-moddaga ko‗ra O‗zbekiston Respublikasi 
Prezidenti O‗zRda davlat boshlig‗idir. Konstitutsiyada O‗zbekiston Respublikasi 
Prezidenti respublika fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
saylov xuquqi asosida yashirin ovoz berish yo‗li bilan 5 yil muddatga saylanadi. 
Uni saylash tartibi qonun bilan belgilanishi aytilgan. YAngi qoidaga ko‗ra 
Prezidentning ayrim vakolatlari Senatga, ya‘ni yuqori palataga bosqichma-bosqich 
o‗tkazilishi aytilgan. Bu degani O‗zekistonning demokratik davlat va fuqarolik 
jamiyatini qurishda fuqarolarning davlat hokimiyati boshqaruvidagi ishtiroki 
kengaytirilgan. 

---

Mustaqil 
davlatimizning 
bosh 
qomusi, 
O‗zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan bo‗lib, unga 2002 yil 27 
yanvarda o‗tkazilgan umumxalq referendumi natijalariga ko‗ra hamda uning 
asosida qabul qilingan 2003 yil 24 apreldagi O‗zR qonuniga ko‗ra 
Konstitutsiyaning 18,19,20,23-boblariga tuzatish va qo‗shimchalar kiritildi. 
Konstitutsiyaning 1-bo‗lim 11-moddasida O‗zbekiston Respublikasi davlat 
hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud 
hokimiyatiga bo‗linishi prinsiplari: 1) Davlat suvereniteti; 2) Xokimiyat haqchiligi 
tamoyiliga; 3) Inson va fuqaro huquq hamda erkinliklari ustuvorligi va 
poydevorligi tamoyili; 4) Davlat hokimiyatining bo‗linish prinsipi; 5) siyosiy va 
mafkuraviy xilma-xillik tamoyili; 6) Demokratizm tamoyili; 7) Davlat va 
shaxsning o‗zaro mas‘uliyati tamoyili; 8) Davlat huquq tuzilishi tamoyillariga amal 
qiladi. 
O‗zbekiston Konstitutsiyasining 5-bo‗lim «Davlat hokimiyatining tashkil 
etilishi» deb nomlangan bo‗lib, bunga birinchi navbatda O‗zbekiston Respublikasi 
Oliy Majlisi haqidagi asosiy masala joy olgan. Oliy Majlis oliy davlat vakillik 
organi bo‗lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Oliy Majlis 2 
palatadan: Qonunchilik palatasi va Senatdan (yuqori) iboratligi bayon etilgan. Oliy 
Majlisning ana shu ikkala palatasi bilan bog‗liq bo‗lgan masalalar o‗z ifodasini 
topgan. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining birgalikdagi vakolatlari 21 
ta bo‗lib ular alohida izohlangan. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi mutlaq 
vakolatlari 4 ta. Senatning mutlaq vakolatlari esa 14 tani tashkil qiladi. 
O‗zbekistonda Parlament taraqqiyotining Yangi bosqichlari. O‗zbekiston 
Konstitutsiyasining 11-moddasi bevosita davlat hokimiyati tizimining bo‗linish 
prinsiplari qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatlari 3 ta tarmog‗i berilgan. 
Davlat hokimiyatining tashkil etilishi qoidasiga ko‗ra O‗zbekistonda qonun 
chiqaruvchi hokimiyatni Oliy Majlisning quyi Qonunchilik palatasi amalga 
oshiradi. 
Davlat hokimiyatining tashkil etilish prinsiplaridan biri, biz boya 
aytganimizdek, Oliy Majlis, ya‘ni qonun chiqaruvchi hokimiyatdir. Bu 
hokimiyatni isloh qilish tug‗risida 2002 yil 27 yanvarda referendum o‗tkazib, unda 
ikki palatali parlamentni yuzaga keltirish masalasini O‗zbekiston fuqarolari 
qo‗llab-quvvatlagan edilar. 
2004 yil 26 dekabrda Oliy Majlisning quyi Qonunchilik palasiga va Mahalliy 
hokimiyat organlariga (viloyat, tuman , shahar kengashlariga) saylovlar bo‗lib 
o‗tdi, qayta saylov esa 2005 yil 9 yanvarda utkazildi. O‗zbekistonda 2005 yildan 
boshlab, uning davlat qurilishi siyosiy hayotida yangi davr boshlandi. Ikki palatali 
parlament shakllantirildi. 2005 yil yanvarida Senat a‘zolari mahalliy hokimiyat 
organlari tomonidan ko‗rsatildi va aniqlandi. 

---

Bulardan boshqa ikkinchi hokimiyat Vazirlar Mahkamasi, ya‘ni ijrioya 
hokimiyat vazifasini bajaradi. Ijrioya hokimiyat har besh yilda uning – Vazirlar 
Mahkamasining Yangi sostavini saylanadi. Mamlakatimizda Vazirlar Mahkamasi 
1995, 1999, 2005 yillarda qayta tayinlandi.
Uchinchi hokimiyat bu sud hokimiyati bo‗lib, qonun ustuvorligini ta‘minlashda 
asosiy rol o‗ynaydi. Qonun ustuvorligini ta‘minlash esa huquqiy davlat barpo 
etishning asosiy mezonlaridan biridir.
Umuman, O‗zbekistonda saylov qonunchiligi, ya‘ni parlament taroqqiyoti 4 
bosqichni bosib o‗tdi: 1-bosqich Konstitutsiyamiz qabul qilungunga qadar davr 
bo‗lib, bu davrda O‗zR Prezidenti saylovi va Referendum to‗g‗risidagi qonunlar 
qabul qilindi. 2-bosqich Konstitutsiyamiz qabul qilingandan to 1997 yilgacha 
davom etdi. Bu davrda ―saylov tizimi‖ shakllantirildi. 3-bosqich 1997 yildan – 
2003 yillarni o‗z ichiga oladi. Bu bosqichda amaldagi saylov qonunlariga ayrim 
o‗zgartirishlar kiritildi. Markaziy saylov komissiyasi to‗g‗risidagi qonunlar qabul 
qilindi. 4-bosqich 2003 yildan – 2005 yilgacha, bu davrda ikki palatali parlamentni 
shakllantirish bilan bog‗liq saylov qonunlariga o‗zgartirishlar kiritildi va 2004 yil 
26 dekabrdan Oliy Majlis qo‗yi qonunchilik palatasiga saylov o‗tkazildi. 
Umuman parlament tomonidan qabul qilinadigan qonun ustuvorligi qo‗yidagi 
uchala holat bo‗lgandagina to‗liq o‗z ifodasini topadi: 1) qabul qilinayotgan 
qonunlar va boshqa narmativ hujjatlar adolatga, inson huquqi va manfaatlariga 
asoslangan bo‗lishi shart; 2) bu qonunlar barcha davlat organlari, mansabdor 
shaxslar, nodavlat tashkilotlar va fuqoralar tomonidan aniq bajarilishi zarur; 3) 
qonunlarga mos bo‗lishi qonun ustuvorligini ta‘minlashning asosiy mexanizmlarini 
tashkil 
etadi. 
2. Vazirlar Mahkamasi- ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O‗z R 
Konstitutsiyasi 98- moddasiga ko‗ra Vazirlar Mahkamasi Bosh vazir, uning 
urinbosari, vazirlar, davlat qumitalarining raislaridan iborat. Qoraqolpog‗iston 
Respublikasi hukumati boshlig‗i VM tarkibiga o‗z lavozimi bo‗yicha kiradi. 
Vazirlar Mahkamasi tarkibi O‗zR Prezidenti tamonidan shakllantiriladi. VMsi 
a‘zolari Bosh vazir taqdimiga ko‗ra Prezident tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlar 
Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma‘naviy sohaning samarali faoliyatiga 
rahbarlikni, respublika qonunlari Oliy Majlis qarorlari, Prezident farmonlari, 
qarorlari, farmoishlari ijrosini ta‘minlaydi. Demak, Vazirlar Mahkamasi ijroiya 
hokimiyat bo‗lib, u davlat hokimiyati bo‗linish prinsipiga ko‗ra Ikkinchi 
hokimiyat, ya‘ni hukumatdir.
3. Sud hokimiyati – uchunchi hokimiyat organi tarmog‗i bo‗lib, u qonun 
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan boshqa jamoat 
birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritiladi. Sud tuzimi 5 yil muddatga 
saylanadi. Sudlarni tashkil etish, faoliyat ko‗rsatish tartibi qonun bilan belgilab 

---

qo‗yilgan. O‗zbekistonda Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud, Oliy xo‗jalik sudi, 
Qoraqalpog‗iston Respublikasi Oliy sudi, Toshkent shahar, tuman, shahar, xo‗jalik 
sudlariga bo‗linadi. Prezdent Islom Karimov 2005 yil 28 yanvarda Oliy Majlis 
Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma yig‗ilishida hokimiyatning ana shu 
tarmog‗ini, sud tizimini tubdan isloh qilish yo‗llarini ko‗rsatib o‗tdi. Sud-huquq 
tizimini isloh qilish va yanada liberallashtirish uchun prokuratura organlarining sud 
jarayonlariga aralashuvini cheklash, shaxsni ushlab turish, hibsga olish xuquqlarini 
sud zimmasiga o‗tkazishni belgilab beradi. Sud jazolovchi organdan oddiy 
odamlarning xuquq va manfaatlarini himoya qiluvchi organga aylanib, mustaqil 
faoliyat 
yuritishini 
ta‘minlash 
ta‘kidlab 
o‗tildi. 
O‗zbekistonda ko‗ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning ahamiyati. 
Siyosiy partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar. Ko‗ppartiyaviylik zamonaviy 
demokratik jamiyatlar siyosiy hayotini tashkil qilishning asosiy konstitutsiyaviy 
tamoyillaridan biri hisoblanadi. Aynan ko‗ppartiyaviylik tufayli demokratiyaning 
siyosiy plyuralizm, qonun ustuvorligi, imkoniyatlar tengligi kabi tamoyillarini 
o‗zida mujassam etgan siyosiy partiyalar va ularning vakillari o‗rtasida doimiy 
muloqot ta‘minlanadi.
Mamlakat siyosiy hayotining barcha sohalarini, davlat va jamiyat qurilishini 
erkinlashtirishda, fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy faolligini kuchaytirish va 
insonning o‗z qobiliyatini to‗la ro‗yobga chiqarishi uchun tegishli shart-sharoit 
yaratishda, odamlarning o‗z xohish-irodasini erkin ifoda etish, o‗z manfaatlarini 
ro‗yobga chiqarish va himoya qilish huquqini rivojlantirish va amalda namoyon 
qilishda, jamiyatimizda mavjud bo‗lgan turli manfaatlarini ro‗yobga chiqarish va 
himoya qilish huquqini rivojlantirish va amalda namoyon qilishda, jamiyatimizda 
mavjud bo‗lgan turli manfaatlar, qarama-qarshi kuchlar va harakatlar o‗rtasidagi 
muvozanatni 
ta‘minlaydigan 
samarali 
mexanizmni 
shakllantirishda 
ko‗ppartiyaviylik 
tizimi 
muhim 
rol 
o‗ynaydi. 
Respublikamizda 
ko‗ppartiyaviylikning shakllanish jarayonini har biri muayyan voqea bilan ajralib 
turadigan quyidagi beshta bosqichga bo‗lish mumkin:
1) 1991–1994 y.: yakkapartiyaviylikning tugatilishi va ko‗ppartiyaviylikning 
shakllanishi uchun zarur bo‗lgan shart-sharoitlarining yaratilishi;
2) 1995–1999 y.: ko‗ppartiyaviylikning qonunchilik asoslari yaratilishi va 
yangi partiyalarning tashkil topishi. ―Siyosiy partiyalar to‗g‗risida‖gi (26.11.1996 
y.), ―Nodavlat notijorat tashkilotlari to‗g‗risida‖gi (14.04.1999 y.) O‗zbekiston 
Respublikasi Qonunlarining qabul qilinishi;
3) 2000–2004 y.: siyosiy tajriba to‗plash va moliyaviy mustaqillikni 
ta‘minlash, doimiy elektoratni belgilab olish. ―Qonun loyihalarining umumxalq 
muhokamasi to‗g‗risida‖gi (14.12.2000y.), ―O‗zbekiston Respublikasining 

---

referendumi to‗g‗risida‖gi (30.08.2001 y.), ―Referendum yakunlari hamda davlat 
hokimiyati tashkil etilishining asosiy tamoyillari to‗g‗risida‖gi (04.04.2002), yangi 
tahrirdagi ―O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‗g‗risida‖gi 
(29.08.2003 y.) O‗zbekiston Respublikasi Qonunlarining qabul qilinishi;
4) 2005–2006 y.: siyosiy partiyalar parlament nazoratining kuchayishi, 
konstruktiv muxolifatning shakllanishi;
5) 2007 yilda to hozirgi kunga qadar: siyosiy partiyalar faoliyati ―Davlat 
boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni 
modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‗g‗risida‖ 
O‗zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyaviy qonuni asosida (11.04.2007 
y.) yanada jadallashuvi, siyosiy partiyalarning O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti 
va O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, xalq deputatlari viloyat, tuman va 
shahar Kengashlariga bo‗lib o‗tgan saylovlardagi ishtiroki, partiyalararo 
raqobatning kuchayishi.
Siyosiy partiyalar saylovlarda ishtirok etib, tegishli organlarga o‗z vakillarini 
o‗tkazish orqali davlat hokimiyati organlari faoliyatida ishtirok etadi. SHu bilan 
birga siyosiy partiyalar zamonaviy jamiyat tizimining muhim qismi bo‗lib, ular 
davlatning siyosiy yo‗nalishini belgilashda ishtirok etadi, hukumatning vakillik va 
ijro etuvchi muassasalarini shakllantiradi. Huquqiy-demokratik davlat qurish, 
kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida ko‗ppartiyaviylikning 
rivojlanishiga, mustaqil, faol aholining keng qatlami tomonidan qo‗llab-
quvvatlanadigan siyosiy partiyalar va boshqa jamoatchilik tashkilotlarining 
shakllanishi uchun shart- sharoitlar yaratilishiga katta ahamiyat berildi.
Alohida ta‘kidlash kerakki, «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada 
demokratlashtirish 
hamda 
mamlakatni 
modernizatsiya 
qilishda 
siyosiy 
partiyalarning rolini kuchaytirish to‗g‗risida»gi Konstitutsiyaviy Qonunning qabul 
qilinishi mamlakatda fuqarolik jamiyati institutlarini yanada rivojlantirish uchun 
huquqiy asoslarni mustahkamlab, siyosiy partiyalar demokratik tamoyillar asosida 
faoliyat yuritishlari uchun imkoniyatlar yaratdi. Darhaqiqat, 2-moddasida siyosiy 
partiyalar fraksiyasi siyosiy partiyadan ko‗rsatilgan deputatlar tomonidan partiya 
manfaatlarini O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida 
ifodalash maqsadida tuziladigan va belgilangan tartibda ro‗yxatdan o‗tkazilgan 
deputatlar birlashmasi ekanligi, O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
Qonunchilik palatasida ko‗pchilik o‗rinni egallagan siyosiy partiya fraksiyasi 
parlamentdagi ko‗pchilikni tashkil etishi, o‗z dasturiy maqsadli vazifalarining 
yaqinligidan yoki mosligidan kelib chiqqan holda blok tuzadigan bir nechta siyosiy