5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

7. Modallik bo’yicha hukmlar ikkiga bo’linadi: ob’ektiv modallik va mantiqiy modallik bo’yicha hukmlar. Bunda hukm predikatidagi belgining fikrimiz buyumida tasdiq yoki inkor shaklidagi bog’lanishi asos bo’ladi.
Ob’ektiv modalligiga, ya’ni inson ongidan tashqarida mavjud bo’lgan buyumlarning ob’ektiv ehtimoliy, voqeiy va zaruriy bog’lanishlarini aks ettirishiga qarab, hukmlar uchga bo’linadi:
a) ehtimoliy hukmlar.
b) voqeiy hukmlar.
v) zaruriy hukmlar.
Ehtimoliy hukmlar buyum va hodisalar va ularning belgilari o’rtasidagi bog’lanishni taxminiy ravishda tasdiq yoki inkor etish orqali aks ettiradi. Masalan: Marsda, ehtimol, hayot mavjuddir. S, ehtimol, P dir. Ehtimol, ertaga yomg’ir yog’mas. Ehtimol, S-P emas.
Voqeiy hukmlar buyum va hodisaga biror belgi mansubligi yoki mansub emasligini aks ettiradi. Masalan: O’zbek tilida olti kelishik mavjuddir. S-P dir. Tragediya komediya emas. S-P emas.
Zaruriy hukmlar buyum va hodisalar bilan ular belgilari orasidagi bog’lanish muqarrar ekanligini ko’rsatadi. Men, shubhasiz, universitetni bitiraman. S, shubhasiz , P dir.
Mantiqiy modalligiga ko’ra hukmlar ikkiga bo’linadi. Bunda fikrning isbotlanuvchanlik darajasi asos qilib olinadi:
a) problematik (muammoviy) hukmlar.
b) ishonchli hukmlar.
Problematik hukmlar buyum-hodisalar va ular orasidagi belgini aks ettiradi. Bunda hali xulosa tajribada to’liq tekshirilmagan va hodisaning natijasi ham to’liq tekshirilmagan bo’ladi. Masalan: Karim, ehtimol, kasallik natijasida darsga kelmagandir. S, ehtimol, P emas. Bu she’rni, balki, Muqimiy yozgandir. S, balki, P dir.
Ishonchli hukmlar buyum va hodisalarga ma’lum belgi xosligi yoki xos emasligini ifodalaydi. Masalan: Adabiyot san’at turidir. S-P dir. Zarafshon daryosi Kaspiy dengiziga quyilgan emas. S-P emas.
Yuqorida ko’rib o’tilgan hukmlar sodda (oddiy) hukmlardir. Sodda hukmlardan tashqari yana murakkab hukmlar ham mavjuddir.
Hukm terminlari birdan ortiq bo’lsa, murakkab hukm deb ataladi. Murakkab hukmlar “va”, “yoki”, “agar... unda” kabi mantiqiy bog’lamalar, inkor qilish va modal terminlarni qo’llash orqali ikki va undan ortiq oddiy hukmlarning o’zaro birikishidan hosil bo’ladi.
Mantiqiy bog’lovchining mazmuniga ko’ra murakkab hukmlarning quyidagi asosiy turlarini farq qilish mumkin: