5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

1. Qo’shuvchi (birlashtiruvchi) hukmlar.
2. Shartli hukmlar.
3. Ayiruvchi hukmlar.
4. ekvivalent hukmlar.
Qo’shuvchi (birlashtiruvchi) hukmlar ikki yoki undan ortiq sodda hukmlarning «va», «ham», «hamda» bog’lovchilari yordamida qo’shiluvidan hosil bo’ladi. Ular kon’yunktiv hukmlar deb nomlanadi va matematik (simvolik) mantiqda kon’yunktsiya belgisi ^ bilan ifodalanadi. A^V, Masalan: Bahor keldi va tabiat ko’m-ko’k libosga burkandi. S-P va S₁-P₁ dir. Ochko’zning qorni to’ymas, qorni to’ysa ham, ko’zi to’ymas. S-P emas, S-P bo’lsa ham, S-P₁ emas. “Qo’ngirok chalindi va dars boshlandi”.
Shartli hukmlar sub’ekt bilan predikat orasidagi aloqadorlikni biror shartga ko’ra muqarrar qilishga qaratilgan bo’ladi. Masalan: Agar pechka yoqilsa, uy issiq bo’ladi. Agar S-P bo’lsa, unda S₁-P₁ dir. Shartli hukmlar implikativ hukmlar deb nomlanadi va implikatsiya belgisi → bilan belgilanadi: A→ V.
Ayiruvchi hukmlar bir necha buyum va hodisalarning belgilaridan ma’lum birining predikatga taalluqligini ko’rsatadi. U diz’yunktiv hukmlar deb nomlanadi va diz’yuntsiya belgisi V bilan belgilanadi. AVV. Masalan: talaba imtihonda yo a’lo, yo yaxshi, yo qoniqarli, yo qoniqarsiz baho oladi. S-yo P, yo P_1, yo P_2, yo P₃ dir.
Ekvivalentlik hukmlari “agar va faqat agar ... unda” mantiqiy bog’lovchisi yordamida ikki oddiy hukmning o’zaro bog’lanishidan hosil bo’ladi. Tabiiy tilda ekvivalentlik hukmi shartli hukm ko’rinishida ifodalanadi. Bunday holatlarda shartli hukmning ekvivalent hukm ekanligini aniqlash zarur bo’ladi. Agar shartli hukmning asosi natijada qayd etilgan fikr uchun zaruriy va etarli shart hisoblansa, unda bu hukm ekvivalent hukm bo’ladi. Masalan:” Agar berilgan butun son juft son bo’lsa, unda u ikkiga qoldiqsiz bo’linadi”.
H
КОНТРАР (қарама қаршилик)
ukmlar o’rtasidagi munosabatlar mantiqiy kvadrat orqali ifodalanadi. Hukmlar o’rtasidagi munosabatlarning shakliy ifodasi “mantiqiy kvadrat” deb ataladi. Mantiqiy kvadrat orqali “hukm” lar o’rtasidagi chinlik munosabatlari aniqlanadi. Mantiqiy kvadratning diagonal va vertikal chiziqlari burchaklarida son va sifat jihatidan qo’shilgan to’rt xil hukmlarning simvolik belgilari (AEIO) qo’yilgan. Bunda hukmlarning to’rt xil munosabatlari ko’rinadi (5-surat):

Е

O

А

I

Контрадиктор
(зидлик)

Б
ў
й
с
у
н
и
ш

Б
ў
й

с
у
н
и
ш

Cубконрар (қуйи қарама қаршилик)