5-Мавзу: Маънавиятшуносликнинг таркибий қисмлари ва уларни ўзаро муносабатлари

Маънавий қадриятлар ва уларнинг инсон камолотидаги аҳамияти
Қадриятлар ҳам маънавиятнинг таркибий қисмларидан бирини ташкил этади. Улар ижтимоий хусусиятга эга бўлиб, кишиларнинг амалий фаолияти жараёнида шаклланади ва ривожланиб боради. Қадриятлар кишиларнинг турли соҳалардаги, аввало, ишлаб чиқариши, меҳнат соҳасидаги фаолияти учун фойда келтирадиган нарса ва ҳодисалар мажмуи билан боғлиқ ҳолда юзага келади.Табиат ва жамият ҳодисалари инсоннинг моддий ва маънавий бойликлар ишлаб чиқариш, яратувчанлик фаолияти туфайли, унинг эҳтиёжларини қондириш натижасида қадриятлилик аҳамиятига эга бўлади. Одамларнинг манфаатлари, эҳтиёжларини қондира олмаган, уларнинг орзу-истаклари, интилишларига мос келмайдиган, табиат ва жамият ҳодисаларини қадриятлар сирасига киритиш ноўриндир.
Қадрият дейилганда, инсон ва инсоният учун аҳамиятли бўлган, миллат, элат ва ижтимоий гуруҳларнинг манфаатлари ва мақсадларига хизмат қиладиган ва шу туфайли улар томонидан баҳоланиб қадрланадиган табиат ва жамият неъматларини, ҳодисалари мажмуини тушунмоғимиз лозим.¹⁶ Табиат ва жамият бойликлари, ҳодисаларини қадриятлар сирасига киритилишнинг асосий сабаби-кишилар уларни қадрлайдилар, авайлаб-асрайдилар, чунки, бу қадриятлар уларнинг шахсий ва ижтимоий турмушини, маънавий – руҳий дунёсини бойитади, яратувчанлик фаолиятига йўллайди.
Маънавий қадриятлар ва уларнинг инсон камолотидаги аҳамиятига тўхташдан аввал, қадриятларнинг турлари ва кўринишларини билиб олиш лозим. Қадриятлар ўз моҳияти, хусусиятлари ва амал қилиш доирасига кўра бир неча турларига ва шаклий кўринишларга бўлинади. Аввало, барча қадриятлар орасида инсон ва унинг ҳаёти энг олий қадрият ҳисобланади. Инсон йўқ жойда бирон нарсанинг қадр-қиммати, аҳамияти ҳақида сўзлаш бемаъниликдир. Инсонсиз борлиқдаги мавжуд барча нарса ва ҳодисалар ўзининг қадриятлилик аҳамиятини йўқотади. Шунинг учун ҳам мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ инсон қадр–қимматини эъзозлаш, унинг манфаатларини ҳар томонлама ҳимоя қилиш, турмушини яхшилаш, билими ва маданий савиясини ривожлантириш, соғлиғини сақлаш, ҳаётини ҳимоя қилиш давлатимиз сиёсатининг асосий йўналишини ташкил этиб келмоқда. Жаҳонда эътироф этилган тараққиётнинг «ўзбек модели»нинг асосий тамойилларидан бири ҳам бозор иқтисодиётига ўтишда аҳолининг ижтимоий ҳимоясига қаратилганлигида чуқур инсонпарварлик моҳияти мавжуддир.
Инсоннинг яшаши учун зарур бўлган барча табиий бойликлар –ер, сув, ҳаво, қуёш, турли маданлар, ўсимликлар, ҳайвонат дунёси ва бошқалар, шунингдек, инсон меҳнати, ҳатти – ҳаракати, ақл-заковати билан яратилган турли-туман моддий бойликлар, завод ва фабрикалар, ишлаб чиқариш, транспорт воситалари, асбоб-ускуналар, ҳозирги замон ахборат технологиялари, турар жой, мол-мулк, ноз-неъматлар ва бошқалар табиий ва моддий қадриятлар ҳисобланади. Буларсиз инсоният яшай олмайди. Табиат ва унинг бойликлари биз учун моддий неъматларнинг бош манбаи ҳисобланади. Уларни асраб-авайлаш, табиатга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга ҳар биримиз маънавий ва амалий жиҳатдан масъулмиз.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасида: «Ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонат дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир,»¹⁷ - деб ёзилганки, уларни асраб-авайлаш, сақлаш, келгуси авлодларга соф ҳолда қолдиришимизда ҳар биримизга жавобгарлик маъсулиятини юклайди.
Муайян жамият, давлат тузилмаси, унинг ҳуқуқий асослари, шахс эркинлиги ва ҳуқуқлари, адолат, озодлик, тенглик, тинчлик, биродарлик кабилар ижтимоий-сиёсий қадриятлар сирасига киради. Инсоннинг эркинлиги, унинг қадр-қиммати жамиятимизнинг олий қадриятидир. Бу ҳақда асосий қомусимизда шундай сўзлар ёзилган: «Ўзбекистон Республикаси демократия, умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа даҳлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади»¹⁸
Истиқлол туфайли мамлакатимизда барқарорлик, тинчлик, миллатлараро тотувлик, динлараро бағрикенглик каби ижтимоий-сиёсий қадриятлар қарор топди. «Кўп миллатли жамиятимизда, - дейди И.Каримов, - ижтимоий-сиёсий барқарорлик, фуқаролар ўртасида тинчлик ва миллатлараро тотувлик сақланаётганлиги мустақил Ўзбекистоннинг бунёд бўлиши ва ривожланишининг биринчи бошланғич босқичида қўлга киритилган энг асосий ютуқ бўлди»¹⁹. Биринчи Президентимиз юқорида қайд этган қадриятлар янгидан барпо этилаётган давлатчилигимизнинг пойдеворидир.
Халқимиз ва умуминсоният томонидан яратилган илмий-фалсафий қарашлар, тарихий, бадиий санъат асарлари ва диний амоллар; урф-одатлар, анъаналар, байрамлар, маросимлар; инсонпарварлик, ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, яхшилик, бурч, виждон, тўғрилик, ҳалоллик каби ахлоқий меъёрлар инсонни маънавий камолотга элтувчи маънавий-ахлоқий қадриятлар саналади.
Ўзбек халқининг меҳнатсеварлик, ерга чексиз муҳаббат, меҳмондўстлик, катта ёшдагиларни ҳурмат қилиш, нонни, сувни эъзозлаш билан боғлиқ бўлган жуда кўп қадимий маънавий қадриятлар чуқур ҳаётий мазмунга эга бўлиб бугунги кунда маънавий баркамол инсонларни тарбиялашда ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда.
Маънавий баркамол инсонни тарбиялашда миллий маънавий мерос ва қадриятларни, диний ахлоқ мезонларини ёшларимиз онгига сингдириш, уларнинг амалий фаолиятларига айлантириш муҳим аҳамиятга эгадир. Хусусан, IX-XII ва XIV-XV асрларда яшаб ўтган буюк мутафаккирларнинг илмий-фалсафий билимлар ва ислом илми ва маданияти ривожига қўшган ҳиссаларини ўрганиш ёшларимизда маънавий баркамолликнинг муҳим белгиларидан бири миллий ғурур ва миллий ўзликни англаб етишда муҳим аҳамиятга эгадир. Мамлакатимизда мустақиллик йиллари маънавий мерос ва қадриятларнинг маънавий баркамол инсонларни тарбиялаб вояга етказишдаги муҳим ўрнига аҳамият бериб, ўтмишда топталган маънавий қадриятларимизни тиклашга алоҳида эътибор қаратиб келинмоқда.
Биринчи Президентимиз Ислом Каримов бу борадаги асосий вазифаларни белгилаб, қуйдаги фикрларни айтган эди: «Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ аждодларимиз томонидан кўп асрлар давомида яратиб келинган ғоят улкан, бебаҳо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган ниҳоятда муҳим вазифа бўлиб қолди.
Биз маънавий қадриятимизни тиклашни миллий ўзликни англашнинг ўсишидан, халқнинг маънавий сарчашмаларига, унинг илдизларига қайтишдан иборат узвий, табиий жараён деб ҳисоблаймиз»²⁰
Истиқлол туфайли халқимиз бой маънавий меросимиз ва қадриятларимизнинг илдизларига назар ташлаш, тўлақонли суратда ўрганиш, улар орқали ёшларимиз онги ва шуурини, маънавиятини бойитиш имконига эга бўлдик. Ислом Каримов таъкидлаганидек, маънавият «…Инсонга она сути, ота намунаси, аждодлар ўгити билан бирга сингади».²¹ Биринчи Президентимизнинг мазкур сўзларида чуқур фалсафий фикрлар мужассам.
Диний қадриятларимиз ҳам инсон маънавий камолотининг муҳим омилларидан биридир. Асрлар мобайнида халқимизнинг маънавияти, инсонпарварлик, адолатпарварлик, маърифатпарварлик каби эзгу фазилатлари Шарқ фалсафаси ва ислом диний таълимоти билан узвий равишда ривожланиб келгани ҳозирги кунда ҳаммамизга аён. Вазифа эса халқимизни, хусусан ёшларимизни маънавий камолот чўққиларига етказишда исломий қадриятлардан ҳам бекаму кўст фойдаланишдан иборат.
Ислом Каримов доимо қайта–қайта таъкидлаганидек: «Биз ислом дини ота-боболаримиз дини эканини, у биз учун ҳам иймон, ҳам ахлоқ, ҳам диёнат, ҳам маърифат эканини доимо юксак қадрлаймиз. Динга ҳурмат ва эътиқод биз учун ўлмас қадриятдир».²²
Диний қадриятларимиз инсон фаолиятини оқилона бошқариш, жамият ҳаётида тинчлик, адолат, инсонпарварлик, ҳалоллик, диёнатлилик, инсофлилик, меҳр-шафқатлилик каби кўплаб инсоний фазилатларни инсон қалби ва руҳиятида қарор топтиришга йўғрилган. Уларнинг ҳар бири инсон қалбида чуқур томир отган, руҳиятини ҳаракатга келтирадиган маънавиятдир.
Инсон туғилганидан сўнгги нафасигача анъаналар, урф-одатлар, байрамлар қуршовида ҳаёт кечиради. Улар эса кечаги авлодлардан бугунги, бугунги авлодлардан эртанги авлодларга маънавий мерос бўлиб ўтиб маънавий камолот сари элтади. Урф-одат, анъаналар бугунги авлодни аждодлар тажрибаси билан таништиради, уларда ўз бурчи вазифаларига масъулият билан қараш фазилатларни шакллантиради ва мустаҳкамлайди.
Шарқ халқларининг, хусусан ўзбек халқининг қадимий байрамларидан бири “Наврўз” асрлар силсиласидан ўтиб келиб, бугунги мустақиллик кунларида янгича мазмун кашф этган ҳолда халқимиз маънавиятини бойитишда, ёшларимизнинг маънавий камолотида муҳим аҳамият касб этиб келмоқда. У халқимиз томонидан уйғониш ва яшариш, гўзаллик ва нафосат, мурувват ва саҳоват рамзи сифатида юксак қадрланади. Наврўз байрами кунлари ёшу қари, ҳар қайси инсон ўзини мўъжизакор табиатининг узвий бир қисми эканини чуқур англайди, табиий муҳитни асраб-авайлаб, у билан ҳам оҳанг бўлиб, мустақиллигимизнинг ҳар бир осуда кунининг қадрига етиб яшаш кераклигини яна бир бор идрок этиб қалбидан ўтказади.
Наврўз айёми арафасида маҳаллалар, кўчалар, аҳоли турар жойлари ободонлаштирилади, ариқ-зовурлар тозаланади, зиёратгоҳ, қабристон ҳамда табаррук қадамжолар тартибга келтирилади, мевали, манзарали дарахтлар, гул кўчатлари ўтказилади. Байрам кунлари эса етим-есир, бева-бечора, хаста ва мухтож кишиларга меҳр-мурувват, саҳоват кўрсатилади, қарияларимизнинг дуоси олинади. Бундай инсоний қадриятлар ёшларимизнинг маънавий камолотида муҳим ўрин тутади.
Мустақиллигимиз йиллари қадимий анъана ва урф-одатларимизни тиклаш, уларни янги мазмун билан бойитиш билан бирга, Биринчи Президентимиз Ислом Каримов ташаббуси билан ташкил этилган уч босқичли узлуксиз спорт тизими-«Умид ниҳоллари», «Баркамол авлод», Универсиада каби оммавий спорт ўйинларини, санъатда Шарқ тароналарини мунтазам суратда ўтказиш анъанага айланиб қолдики, булар ёшларимизни жисмонан чиниқтириш, соғлом ўсиб улғайишига ёрдам бериши билан бирга, улар онги ва дунёқарашида ватанпарварлик туйғуларини шакллантириш, маънавий комилликка эришишларида муҳим роль ўйнамоқда. Шу билан бирга Мустақиллик куни, хотира ва қадрлаш куни, Устоз ва мураббийлар кунларининг халқимиз томонидан умумхалқ байрами сифатида қадр топгани ва нишонланиб келинаётгани ҳам ёшларимизда ватанпарварлик, инсонпарварлик каби хислат ва фазилатларни шаклланишида муҳим аҳамият касб этиб келмоқда.

1^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б. 29-30.

2^ Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Шарқ, 1998.-Б.3-4.

3^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б. 21.

4^ Миллий истиқлол ғояси: Асосий тушунча ва тамойиллар. -Т: Ўзбекистон, 2000.-Б. 9

5^Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси –халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. –Т.: Ўзбекистон, 2000. -Б. 5.

6^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б.71-72.

7^ Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни халқ, миллатни –миллат қилишга хизмат этсин. –Т.: Ўзбекистон, 1998. -Б. 4.

8^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Т.: “Маънавият”, 2008.-Б.71.

9^ Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин.-Т.: “Ўзбекистон”, 1998. –Б.10-11.

10^ Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси –халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000. –Б. 6-7.

11^ Ўша ерда. –Б.7.

12^ «Туркистон» газетаси, 1999 йил, 2 февраль.

13^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.:“Маънавият”, 2008. -Б.75.

14^ Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни миллат қилишга хизмат этсин.-Т.: Ўзбекистон, 1998. –Б.14-15.

15^Тулянов Ж., Қодиров Б, Ғофуров З.. Маънавий юксалиш сари. –Т.: “Меҳнат”, 2000. -Б.103.

16^ Тулянов Ж., Қодиров Б,.Ғофуров З. Маънавий юксалиш сари. –Т.: “Меҳнат”, 2000.-Б.103.

17^ Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2012. -Б. 5.

18^ Ўша жойда, -Б.5.

19^ Каримов И.А.Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон, 1995. –Б.262-263.

20^ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолотлари. –Т.: «Ўзбекистон», 1977.-Б. 137.

21^ Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. -Т.: «Ўзбекистон», 1992.-Б. 71.

22^ Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. -Т.: «Ўзбекистон», 2000. -Б. 20-21.