5. mavzu: iqlim o’zgarishi sabablari, issiqxona effekti mexanizimi va xavflar reja

Azot oksidi — issiqxona gazining uchlamchi turi: uning ta’siri CO₂ ga nisbatan 310 marotaba kuchli, lekin u atmosferada uncha katta bo’lmagan miqdorda mavjud. Atmosferaga hayvonlar va o’simliklar hayot faoliyatida, shuningdek, mineral o’g’itlar ishlab chiqarishda va solishda kimyoviy ishlab chiqarish korxonalaridan chiqariladi.
Galouglerodlar (gidroftoruglerodlar va perftoruglerodlar)-bu gazlar ozon qatlamini yemiruvchi moddalarini almashtirib turish uchun yaratilgan. Asosan sovutish asboblarida ishlatiladi. Issiqxona gazlariga CO₂ ga nisbatan 140-170 marta yuqori koeffitsientda ta’sir ko’rsatadi. Ularning emissiyasi (atrof muhitga ajralib chiqishi) u qadar ko’p emas, lekin tez o’sadi.
Geksaftorid oltingugurt-uning atmosferaga tarqalishi elektronika va izolyatsion materiallarning tarqalishi bilan bog’liq. Uning hajmi kichik bo’lsada, o’sish sur’ati yuqori.
Atmosferadagi issiqxona gazlari kontsentratsiyasi o’sishi.
Issiqxona gazlari kontsentratsiyasi (karbonat angidrid gazi, metan, azotning oksidi) XX asr mobaynida o’sdi, hozirda esa bu o’sish yanada tez quloch yoymoqda. CO₂ kontsentratsiyasi 1750 yilgacha 280 rrm (qismlardan milliongacha), 2000 yilgacha 370 rrm ga o’sdi. 2100 yilda CO₂ kontsentratsiyasi 540 dan 970 rrm atrofida, asosan dunyo energetikasining rivojlanishiga qarab boradi. Issiqxona gazlari atmosferada uzoq muddat farqlanib turadi. Barcha CO₂ chiqindilarining teng yarmi atmosferada 50-200 yil saqlanib qoladi, bu vaqtda uning qolgan yarmi okeanlarga, quruqlik va o’simliklar olamiga so’riladi. Bunda asosiy o’rinni okeanlar egallaydi. Ayrim xulosalarga ko’ra, taxminan 80% SO₂ ning yutilishi va kislorod “ishlab chiqarish”i fito’lanktonga to’g’ri keladi.
Nazorat qilinmaydigan issiqxona effekti samarasi.
Agar issiqxona gazlari emissiyasi (chiqindilar) ana shu sur’atda davom etaversa, Yer tizimi iqlim o’zgarishlari keskin o’sib boradi. Eng tahlikali stsenariylaridan biri shuki, bu bilan biz nazorat qilinmaydigan issiqxona samarasiga ro’para bo’lamiz, bunda kutilmagan haroratning keskin oshishining global oqibatlari yuz berishi ehtimoli bor. Bunday nazorat qilinmaydigan issiqxona samarasi butunlay boshqa mexanizmning teskari aloqasini yuzaga keltirishi mumkin. Haroratning oshishi issiqxona gazlarining antro’ogen ko’rinishlarini hosil qilibgina qolmasdan, rayonlardagi qor qatlamlarini va qish davrida daryolardagi muz qatlamilarini qisqartirishga olib keladi. Quruqlik va dengizlar yuza qismi qoraysa, quyosh nurini akslanishi ‘asayadi, bu esa arktika tundra qorlarini va muzlarni erishiga olib keladi, hamda CO₂ va SN₄ gazlarini katta hajmi chiqishini bildiradi. Bu o’z navbatida issiqxona gazlarining battar kuchayishiga olib keladi.