5. mavzu: iqlim o’zgarishi sabablari, issiqxona effekti mexanizimi va xavflar reja

Qanday gazlar “issiqxona gazlari” deyiladi?
Bu turning eng ommalashganlaridan biri suv bug’idir (H₂O), karbonat angidrid gazi (CO₂), metan (SN₄) va kuldiruvchi gaz yoki azot oksidi (N₂O). Bu issiqxona gazlarining to’g’ridan-to’g’ri harakatidir. Ularning katta qismi organik yonilg’ining yonishi jarayonida hosil bo’ladi.
Bundan tashqari, to’g’ridan to’g’ri harakatlanuvchi issiqxona gazlarining yana ikki guruhi bo’lib, bular galouglerodlar va geksoftorli oltingugurt (SF₆) lardir. Ularning atmosferaga chiqishi zamonaviy texnologiyalar va ishlab chiqarish jarayonlari (elektronika va sovutgich asboblari) bilan bog’liq. Ularning atmosferadagi miqdori deyarli kam, ammo ularning issiqxona samarasiga va global isish potentsialiga CO₂ ga nisbatan o’n ming barobar kuchlidir.
Suv bug’lanishi-asosiy issiqxona gazi bo’lib, tabiiy issiqxona samarasining 60% dan ortig’iga javobgardir. Uning antropogen ta’sirda kengayishi hozircha atmosfera kontsentratsiyasida qayd qilinmagan. Biroq boshqa omillar sababli Yer haroratining ortishi okean suvining bug’lanishiga, atmosferada suv bug’lanishi kontsentratsiyasini o’sishiga va issiqxona samarasining kuchayishiga olib keladi. Boshqa tarafdan, bulutlar atmosferaga to’g’ridan to’g’ri quyosh nurining tushishini qaytaradi va Yerga energiya tushishini kamaytiradi, oqibatda issiqlik samarasini pasaytiradi.
Karbonat angidrid gazi — issiqxona gazlari orasida anchagina tanilgan. CO₂ ning tabiiy manbalari tirik organizmlar faoliyati, vulqon chiqindilaridir. Antropogen manbalarga organik yonilg’ining yonishi (o’rmon yong’inlarini qo’shganda), shuningdek, bir qator ishlab chiqarish jarayonlari (masalan, oyna, tsement ishlab chiqarish) kiradi. Karbonat angidrid gazi ko’plab tadqiqotchilarning fikricha, “issiqxona samarasi”ga ta’siri global isishda eng asosiy javobgaridir. CO₂ kontsentratsiyasi ikki asr industrialashuvida 30% dan oshdi va dunyo miqyosida haroratni o’zgarishini boshqarmoqda.
Metan-issiqxona gazining ikkilamchi ahamiyatiga ega. Toshko’mir va tabiiy gazining ishlab chiqilishida oqishi, quvur o’tkazgichlar, biomassaning yonishlarida, to’kish joylarida (biogazning tarkibiy qismiga o’xshash), shuningdek, qishloq xo’jaligida ( chorvachilik, sholikorlikda) va boshqalarda ajarlib chiqadi. Chorva mollarini boqishda, o’g’itlashda, ko’mir yoqishda va boshqa manbalarda yiliga 250 million tonna metan chiqarilishiga olib keladi. Atmosferada metan miqdori unchalik katta emas, lekin uning issiqxona samarasi yoki global isish potentsiali CO₂ ga nisbatan 21 marta kuchli.