5-мавзу. Халқаро ташкилотлар ва шартномалар ҳуқуқи

биринчидан, давлатлараро (олий даражада ва давлатлар номидан тузиладиган);
иккинчидан, ҳукуматлараро (ҳукуматлар номидан тузиладиган) ва идоралараро (идоралар номидан тузиладиган);
учинчидан, идоралараро (идоралар номидан тузиладиган) шартномалар.
Халқаро шартномалар фақат ўз иштирокчиларигагина муайян мажбуриятлар юклайди. Иштирок этмайдиган давлат учун шартномаларда ҳуқуқ ва мажбуриятлар кўзда тутилмайди.
Халқаро шартномалар, иштирокчилар сонидан келиб чиқиб, икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларга бўлинади. Хақаро шартномаларнинг асосий қисми икки томонлама шартномалардир. Кўп томонлама конвенциялар халқаро ҳуқуқни кодификацияловчи ва тараққий эттирувчи асосий восита бўлиб хизмат қилади.
Барча давлатларнинг манфаатлари учун хизмат қиладиган нормалар, объектлар ва мақсадларни ўзида мужассам этган халқаро шартномалар умумий (универсал) шартномалар деб аталади. Бундай шартномалар очиқ бўлиши, яъни барча давлатлар уларда иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлиши керак. Ёпиқ халқаро шартномада фақат уни тузган давлатларгина иштирок этади. Ярим очиқ шартномаларга бошқа давлатлар уларнинг иштирокчилари розилиги асосидагина қўшилиши мумкин. МДҲ доирасидаги аксарият кўп томонлама шартномалар мазкур гуруҳга мансуб.
Муайян жуғрофий ҳудуддаги давлатлар ўртасида минтақавий халқаро шартномалар ҳам тузилиши мумкин. Бундай шартномаларга, масалан, МДҲ ёки Марказий Осиё минтақаси доирасида тузилган битимлар киради.
Халқаро шартномаларни тузиш жараёни одатда уч босқичдан иборат бўлади. Биринчи босқичда музокара иштирокчилари розилиги асосида матн қабул қилинади, у томонларга юридик мажбуриятлар юкламайди. Одатда шундан сўнг икки томонлама шартнома имзолаш учун тавсия этилади. Иккинчи босқичда матннинг аутент экани (асл нусхага мослиги) аниқланади. Асл нусхага мос деб топилган матн келгусида шартномани амалда қўллаш жараёнида англашилмовчиликлар келиб чиқадиган ҳолларда томонлар ўртасида талқин этиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Универсал мазмундаги кўп томонлама шартномаларни БМТнинг олти расмий тиллари — инглиз, испан, хитой, араб, рус ва француз тилларида ёхуд улардан айримларида ягона нусхада тузиш одат тусини олган. Худди шу босқичда шартномани имзолаш амалга оширилади. Шартнома якуний ёки дастлабки тарзда имзоланиши мумкин. Дастлабки тарзда имзолашга мисол сифатида